प्रिय साथी अस्मा..

काल अस्मा गेली. सॉरी अरे-तुरे करतोय. पण आपल्या जवळच्या माणसाला आपण अरे-तुरेच तर करतो. नाही का? अस्मा वैचारिकदृष्ट्या जवळचीच. तर अस्माच्या जाण्याने काय एवढा फरक पडतो, असे कुणालाही वाटून जाईल. पण फरक पडतो. कारण मानवतावादी चळवळीत अत्यंत महत्त्वाच्या स्थानी अस्मा उभी होती. निडरपणे आणि निर्भिडपणे.

अगदी १५ दिवसांपूर्वीच २७ जानेवारीला तिने ६७ व्या वर्षात पदार्पण केले होते. ५२ साली जमलेल्या या रणरागिणीने ऐन तारुण्यात चळवळीत झोकून दिले. केवळ रस्त्यावरची लढाई नव्हे, तर न्यायालयीन लढाई सुद्धा तिने लढली. ती पेशाने वकील होती.

पाकिस्तानसारख्या लोकशाहीच्या नावाखाली कधी दडपशाही, कधी एकाधिकारशाही, तर कधी लष्करशाही गाजवणाऱ्या देशात लोकशाही टिकून राहावी म्हणून तिने आवाज बुलंद केला.

भारतात जसे अल्पसंख्यांकांचे प्रश्न लाऊन धरल्यावर मुस्लिमांचे लांगुलचालन केल्याचा आरोप होतो, तसा पाकिस्तानात अस्मावर हिंदूंबाबत झाला. एकंदरीत इकडचे आणि तिकडचे कट्टर सारखेच. असो. पण अस्माने कधीच माघार घेतली नाही. ती कमकुवत घटकांची आवाज बनली आणि माणुसकीला काळीमा फासणाऱ्या गोष्टींविरोधात पेटून उठली.

बहिण हिना गिलानी हिच्यासोबत सुरु केलेली वुमेन्स अॅक्शन फोरम, नंतर वकिलांची संघटना असलेल्या बार असोसिएशनचे प्रमुखपद, मानवाधिकार आयोग.. असा खूप मोठा प्रवास अस्माचा आहे. 'मानवाधिकार चळवळ म्हणजे अस्मा जहांगीर' असे समीकरण पाकिस्तानात बनले होते. अगदी १९८० ते कालपर्यंत.

१९८२ साली झिया उल हक यांच्या अन्यायकरी निर्णयाविरोधात रस्त्यावर उतरुन अस्माने लढा दिला. त्याचे परिणाम तिला भोगावे लागले. पण ती डगमगली नाही. प्रत्येक दडपशाहीला तिने प्राण पणाला लावून विरोध केला. मग मुशर्रफ असो वा आणखी कुणी. बालकामगार आणि फाशीची शिक्षा याविरोधातील तिचे लढेही प्रभावी राहिलेत.

कधी तुरुंगवास भोगला, कधी नजरकैद, कधी जीवे मारण्याच्या धमक्या, तर कधी प्रत्यक्ष हल्ले... तरी ती लढत राहिली. निर्भिड वृत्तीच्या या रणरागिणीचा मॅगसेसे, राईट लाईव्हलीहूड अवॉर्ड अशा कित्येक मान-सन्मानांनी गौरव झाला.

पाकिस्तानसारख्या धर्माच्या नावावर टोकाची भूमिका घेणाऱ्या देशात काम करताना अस्मा म्हणायची, ""We never learnt the right lessons. We never went to the root of the problem. Once you start politicising religion, you play with fire and you get burnt as well.".

नेमक्या शब्दात अस्माने भोवताल मांडलंय. पाकिस्तानसह सगळ्याच देशात ते लागू होतं.

२०१६ साली अब्दुल सत्तार इधी गेले, काल अस्मा जहांगीर. पाकिस्तानात माणुसकीच्या ज्या काही मोजक्या जिवंत खुणा होत्या, त्या मिटत जात आहेत. आधीच वैचारिक सर्वनाशाच्या निराधार कड्यावर उभ्या असलेल्या पाकिस्तानसारख्या देशातील असे हिरे काळाच्या पडद्याआड जाऊ लागलेत. परिस्थिती कठीण आहे.

प्रिय साथी अस्मा,

मानवतावादी चळवळीतील महत्त्वाची व्यक्ती म्हणून तुझी आठवण राहिलंच, मात्र लोकशाही टिकवण्यासाठी देशाच्या सर्वोच्च पदाला रस्त्यावर उभी राहून थेट आव्हान देणारी रणरागिणी म्हणूनही तू कायम आठवणीत राहशील.

नामदेव अंजना

शॉर्टफिल्म : 2 + 2 = 5

बबाक अन्वारीची 'टू प्लस टू इज इक्वल टू फाईव्ह' ही अप्रतिम शॉर्ट फिल्म पाहिली. मोजून आठ मिनिटांची शॉर्ट फिल्म. वास्तवाला कट टू कट रिलेट करणारी. किंवा असं म्हणूया, कट्टरतावादी, वर्चस्ववादी आणि हुकुमशाही व्यवस्थांच्या पाऊलखुणांचा नेमका वेध घेण्याचा यशस्वी प्रयत्न या शॉर्ट फिल्ममध्ये केला आहे.

आठ मिनिटांच्या शॉर्ट फिल्मची सुरुवात 10 व्या सेकंदाला एका ब्लँक फळ्याला कॅमेरा झूम आऊट करत होते आणि 6 मिनिट 42 व्या सेकंदाला विचारांचं चक्र सुरु करणारा एक डार्क ब्लॅक स्क्रीन येऊन शॉर्ट फिल्म संपते.

ही इराणी शॉर्ट फिल्म असून, पारसी भाषेतील संवाद आहेत. मात्र संपूर्ण शॉर्ट फिल्मला इंग्रजी सबटायटल्स आहेत. अर्थात, सबटायटल्स नसते, तरी फिल्म समजू शकते, इतके ताकदवान दृश्य आहेत. मी पहिल्यांदा सबटायटल्स न वाचता पाहिली, नंतर काही एका ठिकाणचे संवाद समजणे गरजेचे होते म्हणून पुन्हा पाहिली.

एका शाळेच्या एका वर्गातील चार भिंतीत फिल्मचं कथानक आहे. एका गणिताभोवती संपूर्ण कथानक फिरतं. इतकं साधं असलं, तरी त्यामागील अर्थ नि संदेश क्रांतिकारी आहे.

संपूर्ण फिल्ममध्ये कुठेही कुठल्यादी देश किंवा प्रदेशाचा उल्लेख नाही, कुठल्याही कॅरेक्टरचं नाव नाही. ते नसणं किती महत्त्वाचं आहे, हे शॉर्ट फिल्म पूर्ण पाहिल्यावर कळून चुकतं. कारण या शॉर्ट फिल्मचा संदेश हा तमाम जगातील कट्टरतावादी आणि हुकुमशाही प्रवृत्तींना उद्देशून असल्याचे लक्षात येते.

एक एक्स्प्रेशनलेस शिक्षक, जो मुलांना 2 + 2 = 5 असे शिकवू पाहतो. अर्थात, त्याला तशा हेडमास्टरच्या सूचना असतात. या सूचनाही फिल्मच्या सुरुवातीला आहेत. विद्यार्थ्यांची कुजबूज सुरु होते. कारण दोन अधिक दोन चार होतात, मग पाच कसे? मात्र, मी जसे शिकवेन, तसेच बोलायचे, लिहायचे आणि तेच खरे, या आवेशात शिक्षक विद्यार्थ्यांना दरडावतो.

शिक्षक 2 + 2 = 5 असे त्याच्या मागोमाग म्हणायला सांगतो. मात्र समोरील एका विद्यार्थ्याला ते पटत नाही, तो उभा राहतो. शिक्षकाला आव्हान देतो. त्यावेळी आपल्या आजूबाजूच्या समाजाचे प्रतिकात्मक प्रतिनिधित्व करणारे दोन विद्यार्थी त्याला गप्प करण्याचा प्रयत्न करतात आणि आगामी परिणाम काय असतील, हेही सांगतात. मात्र तो विद्यार्थी खरेपणावर ठाम राहतो. त्याची परिणिती त्याची हत्या केली जाते. शिक्षकांच्या समोर.

त्यानंतर शिक्षक पुन्हा 2 + 2 = 5 हे फळ्यावर लिहून विद्यार्थ्यांना आपापल्या वहीत लिहायला सांगतात. समोरील बाकीचे विद्यार्थी बिथरलेले असतात. शिक्षकांनी सांगितले तसे लिहिले नाही, तर आपलीही हत्या होईल, या भितीने ते लिहू लागतात. मात्र शेवटच्या बेन्चवरील एक विद्यार्थी (या पोस्टला ज्याचा स्क्रीनशॉट अटॅच केला आहे.) असतो, तो 2 + 2 = 5 लिहितो, मग विचार करतो आणि 5 खोडतो आणि तिथे 4 करतो. खरंतर ते अत्यंत धाडसाचं असतं. त्यानंतर एक धडकी भरवणारा ब्लॅक डार्क येतो आणि फिल्म संपते.

खरंतर 'फिल्म संपते' म्हणणे चूक ठरेल. तिथून खऱ्या अर्थाने आपले विचार सुरु होता. 6 ते 7 मिनिटांच्या कालावधीत किती नेमकी स्थिती मांडली आहे. विशेषत: हुकुमशाही प्रवृत्तीच्या मानसिकता कशाप्रकारे आपले विचार(?) इतरांवर थोपवू पाहतात, किंवा आम्ही म्हणून तेच खरे, हे दाखवण्याच प्रयत्न यातून केला आहे. त्याचवेळी, अशा दहशतीच्या स्थितीतही बंडखोरी करणारे आणि व्यवस्थेला आव्हान देत सत्याच्या बाजूने ठामपणे उभे राहणारेही असतात, हेही यातून दाखवले आहे. यासाठी दिग्दर्शकाने ज्या प्रतिकांचा वापर केला आहे, तो अप्रतिम आहे.

मला फिल्म किंवा नाटकाबद्दल नीटसं लिहिता येत नाही. तसा कधी प्रयत्न केला नाही. पण पहिल्यांदा शॉर्ट फिल्मबद्दल लिहिण्याचा प्रयत्न केलाय. असो. तुम्ही ही शॉर्ट फिल्म नक्की पाहा. इथे लिंक देतो आहे - https://www.youtube.com/watch?v=PtkER-BhXzQ

नामदेव अंजना

होय, मी 'फुरोगामी' आहे!

गेले काही दिवस पाहतोय. काही महिने खरंतर. 'फुरोगामी' शब्दाची चलती वाढलीय. जगाच्या बेरीज-वजाबाक्या नुकतंच कळू लागलेल्यांना वाटावं की, 'फुरोगामी' हा शब्द 'पुरोगामी' शब्दाला समानार्थी शब्दच आहे की काय. इतका विकृत आणि प्रदूषित प्रचार केला गेलाय. यात शिकले-सवरलेले आघाडीवर आहेत, हे वेगळं सांगायला नको. कारण असल्या उचापत्या सर्वसामान्यांच्या आवाक्यातले नसतात. तर असो. मुद्दा तो नाही. त्याही पलिकडचा आहे.

पुरोगामी... ज्याला इंग्रजीत बहुधा प्रोग्रेसिव्ह म्हणतात. या शब्दाच्या व्याख्येत मला शिरायचं नाही. म्हणजे 'द वर्ड प्रोग्रेसिव्ह डिराईव्ह्ड फ्रॉम लॅटिन वर्ड अमूक-तमूक' असल्या व्याख्या इथे द्यायच्या नाहीत. मला या शब्दातला आशय महत्त्वाचा वाटतो. मी त्याकडे लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न करेन. जमेल तसा.

पुरोगामी शब्दाने कितीतरी मोठा अर्थ स्वत:त सामावून घेतलाय. आपल्या विचारांनी आणि त्या विचारांच्या कृतीतून आपल्या भोवतालात योग्य बदल घडवणार्‍या कित्येकांनी मोठ्या अभिमानाने स्वत:ला पुरोगामी म्हणवून घेतलंय. आणि पुरोगमी असल्याची ओळख ठेवणीतल्या दागिन्यांप्रमाणे जीवापाड जपलीय.

वर्षांमागून वर्षे लोटली, दशकं लोटली, अगदी शतकं लोटली. मात्र पुरोगामी विचार कालबाह्य झाले नाहीत. ते दिवसागणिक वृद्धिंगत होत गेले. उलट त्याकडचा ओढा आणखी वाढला. खरंतर हेच पाहता पुरोगामी विचारांमधील सामर्थ्य लक्षात यायला हवं होतं. पण उथळ विचारांनी भारावून गेलेल्या वर्तमान-वातावरणात इतका सखोल विचार करतो कोण? असो.

मुळात पुरोगाम्यांना 'फुरोगामी' म्हणून चिडवणार्‍यांच्या बेसिकमध्येच लोचा आहे. कदाचित तो जन्मजात असावा किंवा पुढच्या वाढीच्या काळात आजूबाजूच्या वातावरणाने दिला असावा. पण लोचा आहे हे नक्की. कारण त्यांना वाटतं की, पुढारलेला विचार करणारे स्वत:च स्वत:ला पुरोगामी म्हणवतात की काय. तर बच्चेलोग, असं नसतंय. जर नीट पाहा संपूर्ण प्रोसेसकडे. मग लक्षात येईल, ज्या ज्या व्यक्तींनी माणुसकीची कास धरली, ज्यांनी ज्यांनी सृष्टीतला प्रत्येक जीव सर्वोच्च मानला, ज्यांनी ज्यांनी अन्यायाचा कडाडून विरोध केला, त्या कुठल्याच व्यक्तीने कधीच स्वत:हून स्वत:ला पुरोगामी म्हणवून घेतलं नाही. त्यांना आजूबाजूच्या समाजाने पुरोगामी म्हटलं. जे आता फुरोगामी म्हणून हिणवतायेत, त्याच प्रवृत्तीने त्यांना पुरोगामी म्हटलं होतं. कारण अंधारातल्या माणसालाच उजेडाचं अप्रूप असतं. उजेडाला स्वत:चं कौतुक काय!

आपण त्याही पुढे जात पुरोगामीपणाची व्याख्या करुया. कदाचित सगळ्यात सोपी व्याख्या ठरेल अशी. ती म्हणजे - माणुसकीची भावना जपणे. इन शॉर्ट - पुरोगामी इज नन आदर दॅन माणुसकीची चळवळ. इतकं सोप्पंय. अर्थात माझ्यालेखी अशी व्याख्या.

आता थोडं फुरोगामी म्हणणार्‍यांकडे वळूया. या जमातीचं मला प्रचंड कौतुक वाटतं. हे भयानकरित्या गोंधळलेलं असतात. म्हणजे इतके गोंधळलेले की हल्ली हल्ली तर यांनी खिल्ली उडवण्याची लेव्हलही क्रॉस केलीय. काहीही गोष्ट घडली की पुरोगाम्यांवर आगपाखड सुरु करतात. इतकी की कधी कधी वाटतं यांना मेंटल डिसआॅर्डर वगैरे झालंय की काय.

महाराष्ट्राला-देशला, इव्हन जगालाही पुरोगामी विचारांची मोठी परंपरा आहे. कट्टरतावादी विचारांना झुगारुन, अनिष्ट रुढींना नाकारुन, जुलमी प्रवृत्तींना पराभूत करुन ताठ मानेने मानवतावादी विचारांच्या पायावर पुरोगामी विचार भक्कमपणे पाय रोवून उभे आहेत. तुम्ही कितीही नावं ठेवलीत, कितीही फुरोगामी वगैरे म्हणत खिल्ली उडवलीत, कितीही हीन पातळी गाठलीत, तरी हे विचार संपत नसतात. कारण एका पॉईंटनंतर पुरोगामी केवळ विचार न राहता ती जीवनशैली होते. प्रत्येक गोष्टीकडे विवेकी नजरेतून पाहण्याची नवी दृष्टी तुम्हाला लाभते. आणि हो, ही 'फुरोगामी' म्हणण्याइतकी साधी गोष्ट नाहीय.

सांगण्याचा मुद्दा इतकाच होता की, पुरोगाम्यांना 'फुरोगामी' म्हटलंत तर, 'पुरोगाम्यांची कशी जिरवली' वगैरे म्हणत तुम्ही केवळ काही क्षण समाधानी होऊ शकता. पण पुरोगामी विचार दडपू शकत नाही. ते पुरुन उरतात. आणि प्रत्येक सजीवाची संवेदना जाणणारा विचार सजीव राहणारच, हे वेगळं सांगायला हवं का?

कुणीतरी भल्याचा विचार करत असतो. मात्र त्याला नावं ठेवणारी कमी नसतात. या नावं ठेवणाऱ्यांना आमच्या गावाकडे 'काळोखाची कुजबूज' म्हणतात. कारण काळोखाने कितीही कुजबूज केली, तरी उजेडाला फरक पडत नसतो. तो अस्खलित स्पष्ट आणि खरा असतो.

शेवटी एवढंच सांगेन, माणसाकडे माणूस म्हणून पाहायला सांगणाऱ्या या विचारांना कुणी 'फुरोगामी' विचार म्हणत असेल, तर तसेही चालेल. कारण प्रश्न शब्दाचा नाही, प्रश्न त्यातील विचाराचा, भावनेचा आहे. आणि त्या भावनेशी पुरोगामी चळवळीतील साथी एकनिष्ठ आहेत.


नामदेव अंजना

श्रेय ज्याचे त्यास द्यावे..

सह्याद्रीच्या पर्वतरांगा, चहूबाजूला गर्द झाडी, डोंगराच्या मध्यभागी नारळाच्या झाडांनी वेढलेलं तीस ते पस्तीस उंबरठ्यांचं चिमुकलं गाव, गावाच्या वेशीवर एक पार, मस्त रुंद चौथरा... डिसेंबर किंवा जानेवारी महिन्यातला एखादा दिवस, त्या दिवसाची दुपार थोडी संध्याकाळकडे झुकलेली, साडेतीन-चार वाजण्याचा सुमार.... एकंदरीत चहूबाजूंना प्रसन्न वातावरण.

अशा नितांत सुंदर निवांत वेळी आपण दोन-चार सवंगड्यांसोबत हलक्या-फुलक्या गप्पा मारत पारावर बसलेलो असावं, अनं सवंगड्यांपैकी कुणीतरी त्याच्या आयुष्यातल्या कडू-गोड आठवणी सांगाव्यात. अगदी सहज, सोप्या भाषेत आणि प्रेमळ सुरात... वाह!

कसलं भारी ना? सारं कसं स्वप्नवत!

माधुरी अरुण शेवते यांचं ‘श्रेय ज्याचे त्यास द्यावे’ हे पुस्तक वाचताना असंच काहीसं वाटलं. माझ्या धावपळीच्या वेळातून निवांत क्षण या पुस्तकासाठी ठेवले होते. त्यामुळे शांततेत या पुस्तकाचा रोमँटिसिझम अनुभवता आला.

लेखिका अगदी सहजतेने एक एक प्रसंग उलगडत जाते. वाचत असताना एका क्षणी आपण पारावर निवांत बसून माधुरी शेवतेंच्या तोंडून हे किस्से ऐकतोय की काय, असं वाटून जातं. इतकं त्यांच्या लेखनात गुडूप व्हायला होतं आणि प्रत्येक प्रसंगात लेखिकेच्या आजूबाजूला वावरु लागतो.

विंदा करंदीकरांची एक छानशी कविता आहे. त्या कवितेची सुरुवात अशी की – “उंची न वाढते आपली, फारशी वाटून हेवा.. श्रेय ज्याचे त्यास द्यावे; एवढे लक्षात ठेवा...” विंदांच्या या कवितेतील एक ओळ लेखिकेने आपल्या पुस्तकाला शीर्षक म्हणून दिलंय. पुढे पुस्तक वाचताना पुस्तकाचे शीर्षक किती चपखल, नेमकं आणि समर्पक आहे, हे लक्षात येतं. शीर्षकाला छेद जाईल, असं वाक्य या पूर्ण पुस्तकात कुठेही आढळत नाही. आत्मस्तुतीचा लवलेशही नसलेलं वर्णन वाचकांच्या मनाला स्पर्श करतं, अन् मनापासून भावतं.

गुलजारसाहेब, ते दिवस, शहाळ्यातील पाणी, बाई, शर्वरी, एका श्वासाचे अंतर, चंदाराणी आणि गुलमोहर अशी दोन हाताच्या बोटावर मोजावेत इतकेच लेख या 108 पानी पुस्तकात आहेत. लेख छोटेखानी असले, तरी त्यातील माणसं, त्यातील आठवणी, प्रसंग, किस्से लेखिकेसाठी अविस्मरणीय असतीलच, पण वाचक म्हणून आपल्यालाही समृद्ध करणारे आहेत.

पुस्तक वाचत असताना, जसजसे आपण एका पानावरुन दुसऱ्या पानावर, दुसऱ्यावरुन तिसऱ्या.. असं पुढे पुढे सरकत शेवटाकडे येतो, तेव्हा शेवटी शेवटी लेखिकेचा हेवा वाटतो. लेखिकेचं किती मनस्वी मनाच्या माणसांशी नातं जुळलं, ऋणानुबंध जुळले!

वाचकांनाही समृद्ध करणारे प्रसंग या पुस्तकाच्या अनेक कोपऱ्यात दडलेले असताना, लेखिका प्रामाणिकपणे मनोगतात नमूद करते, “मी काही लेखिका नाही, पण मनातील भावभावना आपण लिहाव्यात अशी इच्छा निर्माण झाली, त्याचे कारण आमच्या घरातील सांस्कृतिक वातावरण.”. वाचकांना समृद्ध करणे, हे जर लिहिणाऱ्यांच्या अनेक हेतूंपैकी एक असेल, तर माधुरी शेवते ते पूर्ण करतात. तरीही त्या विनम्रतेने लेखिका नसल्याचे नमूद करतात, हे त्यांचं मोठेपण आहे.

आता थोडं पुस्तकातील लेखांकडे वळूया. मोजून आठ लेख यात आहेत. त्यातील प्रत्येक लेखाबद्दल बोलूया. अर्थात, सविस्तर नाहीच. अगदी थोडक्यात.

पहिला लेख ‘गुलजारसाहेब’ आहे. मुळात मराठी सृष्टीत गुलजार या नावासोबत मराठीतलं नाव जोडलं जातं ते कवी अरुण शेवते यांचं. म्हणजेच लेखिकेचे पती. अरुण सरांमुळे गुलजार आणि शेवते कुटुंबीयांचा स्नेह वाढला आणि गुलजार त्यांच्या नात्यातील एक असल्यासारखे बंध जुळले. गुलजारांच्या सहवासातील आठवणी लेखिकेने सांगितल्या आहेत. आजही शेवते आणि गुलजार हे समीकरण मराठीसृष्टीत सर्वश्रुत आहे. त्यामुळे साहित्यापलिकडचे गुलजार या लेखात वाचायला मिळतात.

अरुण शेवतेंच्या ‘शर्वरीच्या कविता’ या संग्रहातील कवितांचा भावनुवादही गुलजारसाहेबांनी केला आहे. गुलजारांनी त्यांच्या कविताही अरुण सरांना समर्पित केल्या आहे. इतके जवळचे आणि सहृदयी नाते. गुलजार प्रत्येकवेळी नव्याने कळतात, असे म्हणतात. या लेखातूनही गुलजार नव्याने कळतात, असे म्हटलं तरी वावगं ठरणार नाही.

यानंतर यशवंतराव गडाख यांच्याबद्दल लेखिकेने लिहिले आहे. महाराष्ट्रातील खूप कमी राजकीय नेते आहेत, जे साहित्यविश्वातही रमले. त्यात गडाखांचं नाव नक्कीच वरच्या स्थानावर घेता येईल. गडाख आणि शेवते यांचे जिव्हाळ्याचे संबंध होते. इतके की आडी-अडचणीला अगदी घरच्या माणसासारखी त्यांना हाक मारली जाते. राजकारणाच्या पलिकडचे गडाख इथे अनुभवायला मिळतात.

ग्रामीण भागाचे खाच-खळगे जे जगले, ते यशवंतराव गडाख हे खऱ्या अर्थाने लोकनेते. गाववर्गणी गोळा करुन जिल्हा परिषदेची निवडणूक लढून गडाख राजकारणात आले. मात्र जे लहानपणी सोसले होते, ते चटके ते विसरले नाहीत. दीन-दुबळ्यांसाठी कायम झटत राहिले. राजकारणातल्या या मनमिळाऊ आणि राजबिंडं व्यक्तिमत्त्वाने कुणाला भुरळ घातली नाही, तरच नवल. पक्षीय राजकारणाच्या पलिकडे जात हा माणूस प्रत्येकाच्या हृदयात स्थान मिळवून आहे. अशा माणसासोबतचे कौटुंबिक सहृदयी नाते लेखिकेने या लेखात मांडले आहे.

‘शहाळ्यातील पाणी’ या तिसऱ्या लेखातही गडाखांसारखेच प्रसंग. मात्र ज्या व्यक्तीवर आधारित हा लेख आहे, ती व्यक्ती म्हणजे टी. एन. धुवाळी. राजकारणाच्या परीघात 'धुवाळीसाहेब' म्हणून ते परिचित. शरद पवार यांचे ते 40-45 वर्षे सेक्रेटरी होते. पवारांचे अत्यंत विश्वासू सहकारी. धुवाळी हे शेवते कुटुंबीयांसाठी ‘बाबा’ होते. साक्षात पवारांच्या ‘जवळचा माणूस’ म्हणजे किती अहंकारी असायला हवे ना, पण हा लेख वाचून त्या गृहितकाला पार धक्का बसतो. कारण धुवाळीसाहेब किती नम्र स्वभावाचे होते, हे कळतं.

‘बाई’, ‘एका श्वासाचे अंतर’ आणि ‘शर्वरी’ हे तिन्ही लेख काळजाला भिडणारे आहेत. ते यासाठी कारण रक्ताच्या नात्यातील या तीन व्यक्ती, म्हणजे लेखिकेच्या सासूबाई, पती अरुण शेवते आणि मुलगी शर्वरी यांच्यावर आधारित हे लेख आहेत.

सुनेने सासूवर लिहिलेला ‘बाई’ हा लेख आहे की, मुलीने आईवर, असा प्रश्न पडावा, इतके ऋणानुबंध. अरुण शेवतेंवरील लेख एका प्रसंगाभोवती फिरतो. पण त्यातून अरुण सरांचं शांत, संयमी आणि समजूतदार व्यक्तिमत्त्व उलगडतं.

‘शर्वरी’ हे नाव मराठी साहित्यसृष्टीत तसे ओळखीचे. अर्थात ते अरुण शेवतेंच्या ‘शर्वरीच्या कविता’मुळे. पण शर्वरीच्या लहानपणापासूनचा जडण-घडणीचा प्रवास, सोबतची माणसं, तिचे छंद इत्यादी गोष्टी आणि त्याआडून आई म्हणून सुख, लेखिका यात मांडते.

शर्वरी हे नाव ठेवण्याचा किस्साही खूप छान आहे. अरुण शेवतेंच्या आईंना धाडसी कलेक्टर शर्वरी गोखले फार आवडायच्या. त्यावरुन शर्वरी नाव.

शर्वरी गोखेल या महिला सनदी अधिकाऱ्यांच्या पहिल्या पिढीच्या प्रतिनिधी. एक आदर्श सनदी अधिकारी म्हणून त्या लोकप्रिय होत्या. कुणाच्याही दबावापुढे न झुकता, अगदी निर्भीडपणे लोकाभिमुख निर्णय घेणाऱ्या अधिकारी म्हणूनही त्यांची ओळख होती.

पुढे अरुण शेवतेंच्या कवितासंग्रहाने ‘शर्वरी’ शब्दात आपल्यासमोर आणली.

उर्वरित दोन लेख, ‘चंदाराणी’ आणि ‘गुलमोहर’, हे दोन्ही लेख लेखिकेच्या माणुसकीचं मोठेपण आणि संवेदनशीलता दाखवून देतात. चंद्रा या घरकाम करणाऱ्या मद्रासी मुलीचे लेखिकेवरील आणि लेखिकेचे प्रेम सांगणारा ‘चंदाराणी’ हा लेख. चंद्राला मुलीप्रमाणे वागवणाऱ्या, तिच्या सुख-दु:खात धावून जाणाऱ्या लेखिकेचा अभिमान वाटल्याशिवाय राहत नाही. त्यानंतरचा ‘गुलमोहर’ हा लेखही तसाच आहे. लेखिकेतला संवेदनशीलपणा दाखवणारा. मुक्या गोष्टींविषयी असलेली संवेदनशीलता, ओढ, कौतुक, आपुलकी या बाबी तशा दुर्लभ झालेल्या काळात लेखिका गुलमोहराच्या झाडासोबतचं तयार झालेलं नातं सांगते. ते वाचताना एकाचवेळी कौतुक वाटतं आणि आदरही.

असे एकूण आठ लेख या छोटेखानी पुस्तकात समावले आहेत. प्रत्येक लेखातील प्रत्येक गोष्ट आता इथे सांगता येणार नाही. पण पुस्तकावरची धावती नजर अशी आहे.

खरं तर पद्मगंधा, शब्दालय, सकाळ, चिंतन आदेश, वाघूर आणि ऋतुरंग अशा अंकांमध्ये याआधी यातील सर्व लेख प्रकाशित झाले आहेत. पण ते सर्व एका ठिकाणी पुस्तकाच्या स्वरुपात आपल्यापर्यंत पोहोचवणाऱ्या ‘ग्रंथाली’चे वाचक म्हणून आभार मानायलाच हवे.

जेव्हा हे पुस्तक खरेदी करुन तुम्ही घरी आणाल, तेव्हा असंख्य पुस्तकांच्या मांडणीत हे प्रेमळ संवाद साधणारं पुस्तक एखाद्या सुवासिक फुलासारखं शोभून दिसेल, एवढं नक्की.

पवारांचं डोकं ठिकाणावर आहे का?

      

पवारांबद्दल आदर आहेच. माझ्या ओळखीतले अनेकजण तर मला 'पवारांचा माणूस' म्हणतात. पण ते किती खोटे आहे, हे माझं मला माहित आहे. कारण माझं समर्थन हे विषयागणिक बदलत जातं. एखाद्या विषयावर ज्याची भूमिका योग्य, त्याच्या बाजूने राहणं मला पटतं. पवारांबाबतही तसेच आहे. पण आज त्यांच्या भाषणाने कहर केला. पवारांसारख्या 'जाणत्या' नेत्याकडून अशा भूमिकेची अजिबात अपेक्षा नव्हती. किमान आजच्या विखारी स्थितीच्या काळात तरी.

पवारांच्या भाषणातील ज्या मुद्द्यावर माझा पुढील संपूर्ण लेख अवलंबून आहे, तो मुद्दा नक्की काय आहे, पवार नेमकं काय म्हणाले हे प्रथम पाहूया.

औरंगाबादमधील हल्लाबोल यात्रेच्या सभेत पवार म्हणाले, “ट्रिपल तलाक. माझं स्वच्छ मत असंय, भगिनींना संरक्षण द्यायचा विचार असेल, तर मुस्लिम समाजातील प्रमुख लोकांना विश्वासात घेऊन, धर्मगुरुंना विश्वासात घेऊन, काय पाऊल टाकायचे ते टाकता येईल. पण तलाक हा इस्लामच्या माध्यमातून एक दिलेला मार्ग आहे, संदेश आहे. आणि त्या संदेशामध्ये हस्तक्षेप करण्याचा अधिकार कुठल्याही राज्यकर्त्याला नाहीय. तुम्ही त्या ठिकाणी हस्तक्षेप करता याचा अर्थ एका धर्माच्या लोकांना समाजामध्ये एका वेगळ्या स्थितीला नेऊन पोहोचवण्याचं काम तुम्ही करत आहात. याला आम्ही कदापि पाठिंबा देणार नाही.”

सध्याचा काळ हा विखार पसरवणारा आहे. जुनाट चाली-रिती आणि प्रथांमध्ये ढकलणारा आहे. भाजप, संघ किंवा तत्सम संघटना प्रतिगामी शक्तींना बळ देत असताना, पवारांसारख्या स्वत:ला पुरोगामी म्हणवणाऱ्या नेत्याच्या तोंडी तलाकसारख्या जुलमी पद्धतीला अप्रत्यक्ष समर्थन किंवा हलका विरोध माझ्यासारख्याला नक्कीच खटकतो. कारण पवारांचा तलाकविरोधी लढ्याशी जवळून संबंध आहे. पुढे त्यावर सविस्तर लिहिलं आहेच.

सुप्रीम कोर्टाने दिलेल्या तलाकबंदीच्या निर्णयाला पवारांनी अप्रत्यक्षही म्हणता येणार नाही, खरंतर स्पष्टपणे विरोध दर्शवला आहे. त्यांच्या बोलण्याचे सूर अगदी स्पष्ट होते. (पवारांच्या भाषणाचा व्हिडीओसाठी इथे क्लिक करा. 11.50 ते 12.40 या मिनिटांच्या दरम्यान पवारांचे तलाकसंबंधी वक्तव्य आहे.)

राज्यकर्त्यांना कुठल्याही धर्मात हस्तक्षेप करण्याचा अधिकार नाही, असे पवारांचे मत आहे. हे त्याहून धक्कादायक आणि निषेधार्ह आहे. पवारांसारख्या माणसाला हे सांगणे खरंतर उचित ठरणार नाही की, जुनाट पद्धती, जुलमी चाली-रिती या सगळ्या धर्माशी संबंधित आहेत. त्यात माणसाचे बळी जाण्यापर्यंतचे प्रकार आहेत. असे भयंकर वातावरण या पद्धतींमध्ये असताना, राज्यकर्त्याने या चाली-रिती बंद करताना त्या त्या धर्मातील मोठ्या लोकांसोबत चर्चा केली पाहिजे, असे मत असेल तर कमाल आहे. चोरट्याची चोरी चांगली की वाईट ठरवण्यासाठी इतर चोरट्यांना विचारण्यासारखं हे विधान आहे.

पवारांच्या आजच्या भाषणावर बोलूच. पण त्याआधी थोडे इतिहासात घुसू. पवारांनी कधी जातीयवादी भूमिका घेतली, कधी धर्मनिरपेक्ष भूमिका घेतली वगैरे गोष्टी आता मांडत नाही. त्या गोष्टींचा आलेखही मोठा असेल. पण मुस्लीम समाजातील तलाक, बहुपत्नीत्व वगैरे गोष्टींवर तरी किमान पवारांची भूमिका स्पष्ट असावी, असा माझा आतापर्यंतचा समज होता. कारण त्याला इतिहासात तसे संबंधांचे धागे आहेत. ते धागे पुढे मांडणार आहे. पण तो समज किती बोगस होता, हे आज कळून चुकले. सुप्रीम कोर्टाच्या निर्णयाचे पवारांनी जाहीरपणे कौतुक करायला हवे होते, स्वागत करायला हवे होते, अगदी सुप्रिया सुळेंनी ज्याप्रकारे केले तसे. पण तसे झाले नाही.

आणि पवारसाहेब, औरंगाबादेत भाषण करत होतात की पाकिस्तानात? कुठल्या धर्मात हस्तक्षेप करण्याचा अधिकार जर सरकारला नसेल, तर जुनाट प्रथा बंद कशा व्हायच्या? कारण सगळ्या जुनाट-जुलमी पद्धती या धर्माशी संबंधितच आहेत. त्या त्या धर्मातील लोकांशी चर्चा करत या गोष्टी सोडवत सरकार बसले, तर त्या त्या धर्मातील कमकुवत घटक आणखी १००-२०० वर्षे धर्माने तयार केलेल्या अदृश्य गुलामीत जगात राहतील. इतके तुमच्यासारख्या जाणत्या नेत्याला कळू नये? कमाल आहे!

खरंतर इतर कुणी ही भूमिका घेतली असती, तर तितके आश्चर्य वाटलं नसतं. पवारांच्या या भूमिकेवर धक्का बसण्याची दोन करणं आहेत, एक म्हणजे हमीद दलवाई यांच्यासोबत पवारांची वैचारिक मैत्री आणि वैयक्तिक मैत्री, दुसरं कारण म्हणजे महिला आरक्षणासाठी पवारांचा पुढाकार. दोन्ही कारणं एक एक करुन पाहू.

पहिले कारण हमीद दलवाई. हमीद दलवाई हे मुस्लिम समाजातील धाडसी समाजसुधारक. अत्यंत मानाचे नावं. मुस्लिम समाजातील शेकडो वर्षांच्या जुनाट रुढींना धक्के देत क्रांतिकारी विचार मांडणारा माणूस म्हणजे हमीदभाई. हमीदभाईंनी मुस्लिम समाजातील प्रखर विरोधाला तोंड देत, 40 वर्षांपूर्वी पहिल्यांदा तलाक प्रथेविरोधात मंत्रालयावर मोर्चा नेला होता. मुख्यमंत्र्यांपासून तत्कालीन पंतप्रधानांपर्यंत आवाज पोहोचवला होता. कित्येकदा कट्टर मुस्लिमांकडून झालेले हल्लेही पाचवले. त्या काळात हमीदभाईंचे जवळचे एक मित्र होते. वैचारिक आणि वैयक्तिकही. त्या मित्राचे नाव शरद पवार.

याच शरद पवारांना हमीदभाईंच्या सुरक्षेची काळजी लागलेली असायची. हमीद, तुझे काम क्रांतिकारी असून, हल्ल्याची भीती आहे. म्हणू ही बंदूक सांभाळ, असेही याच पवारांनी हमीदभाईंवर ज्यावेळी माहिमच्या दर्ग्याबहेर कट्टर मुस्लिमांनी हल्ला केला, त्यावेळी म्हटले होते. याच पवारांनी हमीदभाईंना शेवटच्या काळात स्वतःच्या शासकीय बंगल्यात ठेवले. तेव्हा पवार गृहराज्य मंत्री होते. 1977 सालची गोष्ट. त्याच बंगल्यात हमीदभाईंनी अखेरचा श्वास घेतला.

एकंदरीत शरद पवार आणि हमीदभाई हे केवळ वैयक्तिक मित्र राहिले नाहीत, तर वैचारिकही मित्र राहिले आहेत. हमीदभाईंसारख्या क्रांतिकारी विचारवंतांचे मित्र राहिलेल्या पवारांच्या तोंडून तलाकबंदीवर विरोधाचे सूर यावे, हे नक्कीच धक्कादायक आहे. आज हमीद भाई असते, तर त्यांनी मित्रत्वाच्या नात्याने पवारांना खडेबोल सुनावले असते, यात मला शंका वाटत नाही.

दुसरे कारण म्हणजे, याच पवारांनी सुमारे 25 वर्षांपूर्वी महिला आरक्षणासाठी पुढाकार घेतला होता. किंबहुना मुद्दा तडीस नेला आणि महिलांना आरक्षण मिळवून दिले. तो निर्णय क्रांतिकारी होता. महिलांना सार्वजनिक क्षेत्रात पुढे येण्यासाठी मोठं बळ मिळालं. तेच पवार तलाकबंदीला विरोध करत मुस्लिम समाजातील महिलांना पुन्हा जुनाट प्रथांच्या जोखडाखाली बांधू पाहत आहेत. एकीकडे महिलांनी पुढे यावे म्हणून आरक्षणासाठी प्रयत्न करायचे आणि दुसरीकडे तलाकबंदीला आडवळणाने विरोध करायचा, हे कुठल्याही पातळीवर पटण्यासारखे नाही. किमान पवारांसारख्या माणसाकडून. 

आधी म्हटल्याप्रमाणे, भाजप, संघ किंवा तत्सम संघटना जाती-धर्माच्या नावाने विष पसरवत असताना, पुरोगामी विचारांच्या निर्णयांवर, भूमिकांवर, मतांवर ठाम राहण्याची गरज आहे. धर्मनिरपेक्ष आणि समतेच्या विचारांना बळ देण्याची गरज आहे. ताकद देण्याची गरज आहे. तरच विषारी विचारांविरोधात लढण्याचं बळ सर्वसामान्य तरुणांमध्ये येईल. आणि ही बळ देण्याची जबाबदारी पवारांसारख्या नेत्याच्या खांद्यावर तर इतरांच्या तुलनेत अधिक आहे. कारण केवळ जाणता नेता नव्हे, तर देशातील विरोधी पक्षातील नेत्यांमधील ताकदवान आवाज म्हणूनही त्यांच्याकडे पाहिले जाते.

मी तर म्हणेन, एकवेळ राष्ट्रवादी काँग्रेसने पक्षाची भूमिका म्हणून तलाकबंदीला विरोध केला असता, तरी मी समजून घेतले असते. कारण राजकीय पक्ष म्हणून त्यांचे हितसंबंध असतील, असे गृहीत धरले असते. पण पवारसाहेब, तुमचा तर संबंध क्रांतिकारी विचारांच्या हमीद दलवाई नामक माणसाशी आला होता, त्यांचे विचार इतक्या लगेच विसरलातही? 

मी तर म्हणेन, पवार औरंगाबादमधील तलाकबंदीसंदर्भातील मतावर स्पष्टीकरण देत नाहीत, तोपर्यंत राष्ट्रवादी काँग्रेसनेही पुरोगामीपणाच्या बाता ठोकू नयेत. आणि ते मत पवारांचे वैयक्तिक मत असू शकते, असल्या पळवाटाही शोधू नयेत. 

जाणता नेता म्हणून शरद पवारांकडे पहिले जाते. 'पुरोगामी... पुरोगामी...' अशी ओरडसुद्धा याच पवारांच्या तोंडून आम्ही ऐकत आलोय. आणि महत्त्वाचे म्हणजे, आजच्या घडीला भोवताल इतका विखार पसरवणारा आणि जुनाट प्रथांमध्ये लोटणारा असताना पवारांसारख्या विरोधी पक्षातील ‘जाणत्या’ नेत्याने तलाकसारख्या अत्यंत गंभीर मुद्द्यावर इतकं उथळ बोलाव? कठीण आहे. पवारांच्या वक्तव्याचा जाहीर निषेध.

भाषण ऐकताना पवारांच्या तोंडून जेव्हा तलाकसंबंधी भूमिका ऐकली, त्यावेळी पहिलं वाक्य माझ्या तोंडून बाहेर पडलं – पवारांचं डोकं ठिकाणावर आहे ना?

आपण फक्त एवढंच करुया...

काल गांधींबद्दल काहीच लिहिले नाही. कारण गांधीवादी आणि गांधी विरोधक अशा दोन्हीकडून रणकंदन सुरु होतं. एकीकडे गांधी पटवून देण्याची धडपड दिसली, दुसरीकडे गांधींना चूक ठरवण्याचीही धडपड दिसली. मुळात गांधी पटवून देण्याची गोष्ट नाही. विवेकी आणि शांतताप्रिय माणसाला गांधी पटतोच. आणि चूक ठरवण्याची धडपड तर गांधी असल्यापासूनची आहे. त्यावर न बोललेलेच बरे.

प्रश्न असा आहे की, गांधींचा विरोध करता करता, अन् नथुराम गोडसेचं समर्थन करता करता, अनेकजण वधाच्या नावाखाली हत्येचं सुद्धा समर्थन करत आहेत. आपण इतक्या विखारात अन् असंस्कृत देशात वावरतो आहोत का, जिथे हत्येचं इतक्या उघडपणे समर्थन केले जाते?

गांधी की गोडसे हा वादाचा विषय कसा होऊ शकतो? निशस्त्र वृद्धाची हत्या करणाऱ्याला सहानुभूती कशी दिली जाऊ शकते? दिली जात असेल, तर सहानुभूतीदारांच्या मेंदूच्या तपासणीची नितांत गरज आहे. कारण हे मेंदू देशाला हिंसेच्या खाईत लोटण्याची शक्यता आहे.

प्राध्यापक संतोष शेणई सरांचं एक वाक्य मला आठवतंय. मागे एका ग्रुपवर चर्चा सुरु असताना त्यांनी गांधी-गोडसे वादावर छान वाक्य वापरलं होतं. ते म्हणाले - 'गांधी' हा विचार आहे, त्याची बांधिलकी मानता येते किंवा नाकारता येते. पण 'नथुराम' हा विचार नाही, ती विकृती आहे, ती केवळ नाकारताच येते.

या देशात गांधीवाद समजलेला नसूनही गांधीवादी असल्याचे सांगणारे जसे खोऱ्याने आहेत, तसेच केवळ कुणीतरी सांगितले म्हणून गांधीला विरोध करणारे सुद्धा खोऱ्याने सापडतील. हल्ली तर त्या शरद पोंक्षेंचे नाटक बघून सुद्धा गांधींचा विरोध करणारे वाढलेत. हे एक अजब आहे. केवळ नाटक पाहून, भारावून जात विरोध करणे. असो.

एखादा मुलगा आपल्या आई-वडिलांना त्रास देतो, त्याला ते नकोसे होतात. म्हणून त्यांना बाजूला करतो. त्याचवेळी आई-वडील नसणाऱ्यांना मात्र त्याच आई-वडिलांची किती आपुलकी असते. ओढ असते. त्याला ते हवे असतात. कारण त्याने आई वडिलांचे प्रेम अनुभवलेले नसते.

गांधींचे सुद्धा तसेच आहे. या देशाने गांधींना बाजूला केले, तरी जगातल्या कित्येक देशांना गांधी हवाच आहे. कारण त्यांना गांधींच्या विचारांची ताकद माहित आहे. असो.

येत्या काळात केवळ संघ किंवा भाजपचा विरोध म्हणून गांधींना आपलंसं करणारे वाढतील आणि अर्धवट माहितीवर गांधींना विरोध करणारेही वाढतील. अशा उथळ गोंधळात आपण फक्त एवढंच करुया - अहिंसा आणि सत्य ही तत्व जोपासणारा गांधी जपूया.

संमेलनाच्या नोंदी (भाग चार)

संमेलनाच्या नोंदी लिहीत असताना काहीजणांनी मेसेज करुन विचारले, काय रे यावेळी पुस्तके नाही मिळाली का? तर दोस्त हो, साहित्याच्या प्रांगणात जाऊन रिकाम्या हाताने परतेन, असे कसे होईल? महानगर साहित्य संमेलनातूनही माझ्या किताबखान्यात अनेक मित्र आले.

यावेळी थोडं वेगळं घडलं, जेवढी पुस्तके खरेदी केली, त्यापेक्षा जास्त भेट म्हणून मिळाली. भेट मिळाल्या पुस्तकांचा आनंद वेगळा असतो. पैसे द्यावे लागले नाहीत म्हणून नव्हे, तर भेट मिळालेल्या पुस्तकांसोबत देणाऱ्यांच्या आठवणीही आपल्या किताबखान्यात येतात.

महानगर साहित्य संमेलनात ग्रंथ प्रदर्शन नव्हते. पण दोन टेबलांवर काही पुस्तके विक्रीस होती. तिथेही दोन चार साहित्यिकांचीच. ती खरेदी केली.

संमेलनाहून परत येताना बॅगमध्ये एकूण ८ पुस्तके आणि १ दिवाळी अंक असा ऐवज होता. प्रत्येक पुस्तकाबद्दल थोडक्यात :

▪️हरवल्या आवाजाची फिर्याद - कवी मित्र नामदेव कोळी यांनी रावसाहेब कुवर यांचा हा कविता संग्रह भेट दिला. यातील एक कविता मी याआधी येशू पाटील सरांच्या मुक्त शब्दमध्ये वाचली होती. आता संपूर्ण संग्रह वाचता येईल. योगायोग म्हणजे आजच या पुस्तकाला नामदेव ढसाळांच्या नावाचा पुरस्कार जाहीर झालाय.

▪️कवडसा - तरुण लेखिका प्रज्ञा माने हिचं हे पुस्तक. अगदी हलकं-फुलकं लेखन असलं, तरी विचार करावयास भाग पाडणारं. प्रज्ञाने संवेदनशील नजरेने भोवताल टिपलाय. हे पुस्तक खरंतर मी खूप आधीच वाचले होते. पण नंतर कुणी पुस्तक नेले, तर परत दिलेच नाही. म्हणून संग्रही ठेवण्यासाठी पुन्हा खरेदी केले. आणि हो, प्रज्ञाचीही या संमेलनात भेट झाली. त्याचाही वेगळा आनंद.

▪️हुंकार मनाचा, प्रकाशाचे झाड - सुजाता पाटील यांची ही दोन्ही कवितासंग्रह आहेत. छोटेखानी संग्रह आहेत. अजून वाचले नाहीत, त्यामुळे आताच भाष्य करणे चूक ठरेल.

▪️अंतरंग - उमा कोल्हे यांचं हे पुस्तक. कथासंग्रह आहे. याआधी मी कधीच उमा कोल्हेंचं लेखन वाचलं नाहीय. पण कथा हा फॉर्म माझा सर्वात आवडीचा फॉर्म आहे. त्यामुळे ग्रंथप्रदर्शनाच्या टेबलवर कथेचं पुस्तक दिसल्याने ते लगेच उचललं. यावरही वाचल्यावरच लिहिणे योग्य ठरेल.

▪️गजल : सुरेश भटांच्यानंतर - डॉ. राम पंडित यांनी या पुस्तकाचं संपादन केलंय. तब्बल 42 पानांचं संपादकीय आहे. गझलसंदर्भात सविस्तर लेखन या संपादकीयमध्येआहे. त्यानंतर तीन खंडांमध्ये 100 हून अधिक गझलकारांच्या रचना आहेत. हे पुस्तक आप्पा ठाकूरांनी भेट दिलंय.

▪️अन् उदेला एक तारा वेगळा - हे सुरेश भटांवरील गौरवग्रंथ आहे. डॉ. राम पंडित यांनी संपादित केलंय. यात 17 मान्यवरांनी सुरेश भट आणि त्यांच्या गझलांवर लिहिलंय. त्यात राम पंडितांपासून सुरेशकुमार वैराळकरांपर्यंत, तर राम शेवाळकर, न्या. चंद्रशेखर धर्माधिकाऱ्यांपासून अरुण म्हात्रे अन् डॉ. रवी बापटांपर्यंत... अशा मान्यवरांचा समावेश आहे. वाचनीय अन् संग्रही ठेवण्याजोगे हे पुस्तकही आप्पा ठाकूरांनी भेट म्हणून दिलंय.

▪️गुंतलेले पाश - आप्पा ठाकूर यांच्या गझलांचा हा संग्रह. स्वतः आपप्पांनी च भेट दिलं य. आप्पा यांच्या गझल अफाट सुंदर आणि अर्थ आपल्या काळजात शिरतात, भिडतात. त्यामुळे येत्या काही दिवसात या संग्रहाला वाचनासाठी प्राधान्य देणार आहे.

▪️ वाघूर - परवाच्या संमेलनात सर्वात महत्वाची भेट म्हणजे हा अंक आहे. कारण अर्थात अंक देणारा माणूस. नामदेव कोळी आणि माझी भेट या अंकासाठी मुंबईत होणार होणार म्हणता राहिली आणि अखेर इथे झाली. आणि हा अंक अखेर हाती आला. वाघूर महाराष्ट्राच्या साहित्य विश्वात आता प्रसिद्ध आहे. त्यामुळे त्यावर वेगळं काय बोलणार? ते लवकरात लवकर वाचून काढण्याचा प्रयत्न असेल. इतकेच.

एकंदरीत महानगर मराठी साहित्य संमेलनात पुस्तकांची जमवाजमव सुद्धा छान झाली. आणि अशाप्रकारे संपूर्ण साहित्य संमेलन समृद्ध करणारं ठरलं.

(समाप्त)

संमेलनाच्या नोंदी (भाग तीन)

चंद्र-सूर्य-तारे यांच्या पलीकडे जात, आपल्या कवितेतून ठाम अशी भूमिका घेत, आपल्या आणि समाजाच्या जगण्यातील खाच खळगे, भोवतालाचे पडसाद इत्यादी गोष्टी नीरजा यांच्या कवितेचं आशय सूत्र. किंवा त्यांच्या कवितेतून डोकावतात, नव्हे स्पष्टपणे जाणवतात. अशा संवेदनशील आणि पुरोगामी विचारांच्या कवयित्रेचा लळा माझ्यासारख्या तरुण वाचकाला लागणार नाही, असे कसे होईल?

महानगर साहित्य संमेलनाच्या समारोपावेळी संमेलनाच्या स्वागताध्यक्षा सुजाता पाटील म्हणाल्या, “ज्यांच्यामुळे मी साहित्यिक म्हणून घडले, त्या नीरजा यांनी इथे उपस्थिती लावल्याने मला प्रचंड आनंद होतोय.” खरंतर माझ्याही भावना तशाच होत्या. महानगर साहित्य संमेलनाला उपस्थित राहण्याचे एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे नीरजा यांना ऐकण्याची संधी मिळणार होती. नुसते विचार नव्हे, त्यांची कविता त्यांच्याच तोंडून ऐकण्याची संधी मिळाली.

मी ज्या जिल्ह्यातून येतो, त्या रायगडची ओळख सांगताना ज्यांची नावं पटकन सांगतो, त्यात एक नाव कवयित्री नीरजा यांचेही असते.

नीरजा यांनी महानगर मराठी साहित्य संमेलनात कवितांच्या कार्यक्रमाचं अध्यक्षपद भूषवले. नावाला अध्यक्षपद खांद्यावर न घेता, ज्या कवींनी कविता सादर केल्या त्यांचं थोडक्यात विश्लेषण सुद्धा नीरजा यांनी केलं. या विश्लेषणाला टीकेचा सूर नव्हता, तर समजूतदार शब्दांचा मुलामा होता. किती नेमक्या शब्दात त्यांनी संजय चौधरी, नामदेव कोळी आणि आप्पा ठाकूरांच्या कविता, गझलेचं चालता-बोलता समीक्षण केलं. वाह!

नीरजा व्यासपीठावर बोलत असातना, माझ्या बाजूला बसलेले कवी नामदेव कोळी मला म्हणाले, “नीरजा यांच्यासारख्या कवयित्रीच्या तोंडून आपल्यासाठी कौतुकाचे दोन शब्द यावेत, हे माझे अन् माझ्या शब्दांचे भाग्य आहे. एखादा पुरस्कार मिळाल्यासारखं वाटतं.”. खरंच, नीरजा यांच्याबद्दल नव्या पिढीच्या कवींमध्ये अशीच भावना आहे. त्यांनी ती भावना आपल्या लेखनातून कमावली आहे.

नीरजा यांच्या भाषणावेळी जेव्हा जेव्हा टाळ्या वाजत होत्या, तेव्हा तेव्हा मी बसलेलो त्या मागच्या-पुढच्या रांगेतून, आजू-बाजूहून कौतुकाचे शब्द नीरजांप्रती ऐकायला मिळत होते, त्या त्या वेळी मला अभिमान वाटत होता. आपण ज्या जिल्ह्यातून येतो, तिथल्या माणसाचे असे कौतुक नेहमीच अभिमानास्पद वाटते.

नीरजा यांनी समारोपाचं भाषणही उत्तम झालं. अत्यंत धाडसी होतं भाषण. “रायगड पट्ट्यात, जिथे विवेकी विचारांची मोठी परंपरा होती, तिथे आज कपाळावर टिळे लावत जथ्थेच्या जथ्थे रस्त्याने जाताना दिसतात. ब्राम्हण आणि दलित स्त्रिया या जोखडातून बाहेर येण्यासाठी धडपडत असताना, बहुजन वर्ग मात्र पुन्हा त्याच गुलामगिरीच्या आणि प्रतिगामी शक्तींच्या जोखडाखाली जाऊ पाहतोय.”, अशी मांडणी नीरजा यांनी यावेळी केली. समोर एवढा मोठा सामुदय असताना, जाहीर व्यासपीठावरुन अशी भूमिका मांडण्याचं धाडस नीराज यांच्यासारख्या कवयित्रीने केलं. साहित्यिक भूमिका घेत नाहीत, म्हणणाऱ्यांनी नक्कीच या भाषणाची दखल घ्यायला हवी.

संमेलन संपल्यावर नामदेव कोळी यांनी माझी आणि नीरजा यांची भेट घालून दिली. अगदी काही सेकंदांची भेट झाली. दोन शब्द त्यांच्याशी थेट बोलता आले. तो क्षण जपून ठेवावा म्हणून एक फोटोही काढला. सोबत बाजूलाच उषा तांबे होत्या. दोन लेखिका आणि मी वाचक. किती मस्त क्षण बंदिस्त झालाय. नीरजा यांच्यासारख्या आवडत्या लेखिकेची भेट, तीही साहित्याच्याच प्रांगणात, अन् आमच्याच जिल्ह्यात होणं, हा सुवर्ण क्षणच.

पुढील भागात महानगर साहित्य संमेलनातून माझ्या किताबखान्यात आलेल्या पुस्तकांविषयी..

संमेलनाच्या नोंदी (भाग दोन)

एखाद्या साहित्य संमेलनाला ज्यावेळी उपस्थिती लावण्याचं ठरवतो, त्यावेळी अर्थात तिथून काहीतरी वैचारिक खाद्य मिळेल, हीच पहिली अपेक्षा असते. किमान माझी तरी. आणि मुंबईतून दोन-अडीच तासांचा प्रवास करुन अलिबागला जायचं, दिवसभर संमेलन अटेन्ड करायचं, म्हटल्यास विषयही तसे हवे असतात. सुदैवाने तसेच विषय होते.

महानगर साहित्य संमेलनात तीन वैचारिक खाद्य देणारे कार्यक्रम मी अटेन्ड केले. त्यातील पहिल्या कार्यक्रमाची काही टिपणं काढली. ती इथे मांडतो. विषय असा होता की, 'समाजमाध्यमं आणि वाचनसंस्कृती'. श्रीरंजन आवटे, राही पाटील, आदित्य दवणे, जयंत धुळप यांनी यात सहभाग घेतला होता. आणि समीरण वाळवेकर या परिसंवादाचे अध्यक्ष होते.

समाज माध्यमं आणि वाचनसंस्कृती - हा विषय तसा खोल आहे. समाज माध्यमं येऊन अगदी आठ-दहा वर्षांचा कालावधीच लोटला असला, तरी त्याच्या प्रसाराचा वेग तुफान आहे. याच परिसंवादाच्या सुरुवातीला समीरण सरांनी यासंदर्भात अत्यंत नेमक्या शब्दात मांडणी केली. ते म्हणाले, माध्यमक्रांतीला कमी कालावधीत कित्येक मैल पुढे नेण्यात समाज माध्यमांची भूमिका महत्त्वाची आहे. मला हे अगदी पटलं. कारण इतर कोणत्याही माध्यमाच्या ज्या वेगात प्रसार झाला, त्याच्या कित्येक पटीने समाज माध्यमांचा प्रसार झाला, हे निश्चितच.

▪️राही पाटील - या तरुण मैत्रिणीने छान मांडणी केली. मुळात ती याच समाज माध्यमांवर बऱ्यापैकी सक्रीय असते. त्यामुळे तिचे अनुभवकथन हे वास्तवाला धरुन होते. तिची उदाहरणं ही माझ्यासारख्या तरुणांना समजणारी होती. राहीने समाज माध्यमं आणि वाचनसंस्कृती यांची टीकात्मक तुलना करण्याऐवजी त्यासंदर्भात आपले स्वत:चे मत मांडणं योग्य समजलं. आणि ते समोरील प्रेक्षकांना भावलंही. कारण अशा व्यासपीठावरुन वक्त्याची भूमिका काय, हे ऐकणं आमच्यासारख्या वाचक-प्रेक्षकांना महत्त्वाचं असतं.

"युवापिढी वाचते, अगदी सातत्याने वाचते आणि त्यावर विचारही करते. चालू घडामोंडीवर व्यक्तही होते. सोशल मीडियामुळे फायदा असा झाला की, हे व्यक्त होणं, विचार करणं इनोव्हेटिव्ह पद्धतीने मांडण्याची त्यांना संधी मिळाली.", असे राहीने सांगितले. वाचन करत नाही, अशी ओरड करणाऱ्यांची बाजू तिने खोडूनच काढली नाही, तर तिने पुढे जाऊन आवाहनही केले की, "समाज माध्यमांवरील तरुण पिढीचे लेखन उथळ आहे, असे समजून नाकारण्यापेक्षा ते स्वीकारायला शिकूया.". समाज माध्यमं तसे आता 80-85 वर्षांच्या वृद्धांपर्यंत वापरु लागले आहेत. मात्र तरी या समाज माध्यमांच्या खांद्यावर बंदुक ठेवून तरुण वर्गावर टीका करण्याची संधी अनेकजण अनेकजण सोडत नाहीत. त्यांचा अत्यंत सौम्य शब्दात समाचार घेत, राहीने विषयाची उत्तम मांडणी केली.

▪️आदित्य दवणे - आदित्यनेही राहीचा मुद्दा आणखी पुढे नेला. 'वाचत नाही, वाचत नाही' अशी ओरड करणाऱ्यांना त्याने आरसा दाखवला. 'आम्ही वाचतो आणि व्यक्तही होतो. फक्त आमचं माध्यम वेगळं आहे.' असा एकंदरीत सूर आदित्यच्या भाषणाचा होता. तो पटण्यासारखाही होता. वाचनसंस्कृतीवर राही बऱ्यापैकी बोलली होती. त्यामुळे त्यापुढे जात आदित्यने समाज माध्यमांवर बोलणं योग्य समजलं.

आदित्यने या नव्या माध्यमाविषयी बोलताना एक छान वाक्य वापरलं, तो म्हणाला, "काडेपेटी माणसाच्या हातात आणि काडेपेटी माकडाच्या हातात - या दोन घटनांवेळी वापराचे जे फायदे-तोटे आहेत, तसेच समाज माध्यमांचे आहेत. कोण कसं वापर करतो, यावर सारं काही अवलंबून आहे.". आदित्यचे हे म्हणणे अगदी पटण्यासारखे होते. कारण आजही समाजमाध्यमांचा सदुपयोग होताना दिसतो, तसाच दुरुपयोगही होताना दिसतो. आदित्यने खरंतर या फायद्या-तोट्यांची आणि सोबत वाचनसंस्कृतीला कशाप्रकारे हे माध्यम पूरक आहे, याची सविस्तर मांडणी केली. मात्र शेवटी जाता जाता त्यांनी मांडलेला एक मुद्दा नक्कीच विचार करण्यासारखा आहे. हे माध्यम आपल्याला आत्मकेंद्रीत करत आहे. हे भयंकर आहे.

▪️श्रीरंजन आवटे - श्रीरंजनने ज्याप्रकारे विषयाची जी मांडणी केली, ती अगदी मलाही अपेक्षित होती तशीच होती. वाचनसंस्कृती, समाज माध्यमं या पुढे जात त्याने विषय मांडला. 'समाजमाध्यमं आणि वाचनसंस्कृती' हा एक विषय असला, तरी ते मुळातच दोन स्वतंत्र विषय असल्याचे श्रीरंजनने मांडले. दोन्हींची वेगवेगळी चिकित्सा करणे त्याने योग्य समजलं.

"वाचन म्हणजे केवळ पुस्तकी वाचन नव्हे. तर इंटरनेटवरील एखादी शॉर्टफिल्म पाहणे म्हणजे सुद्धा वाचन असतं. तुम्ही त्या व्हिडीओचं जे अवलोकन करत असता, ते एकप्रकारे वाचन असतं. एवढंच नव्हे, तर पुस्तकी वाचनाच्या पुढे आपल्याला जायला हवे. माणसं वाचनं, ज्याला आपण समाजवाचन म्हणून हेही या वाचनसंस्कृतीत आपण मोडायला हवे." अशी मांडणी करत असताना, श्रीरंजनने एक छान वाक्य वापरलं, जे मी नोट करुन ठेवलं, तो म्हणाला, "जगणं समजून घेण्याची प्रोसेस म्हणजे वाचन होय." किती नेमक्या शब्दात 'वाचन' या शब्दाचा अवकाश चितारलाय श्रीरंजनने.

समाज माध्यमांवरील शुद्ध-अशुद्ध लेखनावर किंवा इंग्रजी-हिंदीच्या मिश्रणावर नेहमीच टीका केली जाते. मात्र श्रीरंजनने हा मुद्दाही खोडून काढला. श्रीरंजनची भूमिका स्पष्ट होती. तो म्हणाला, सध्या अविवेकी विचारांचा विखार पसरत जात असताना शुद्ध-अशुद्धाचा वाद महत्त्वाचा आहे की तरुणवर्गाने व्यक्त होणे महत्त्वाचे आहे, हे आपण ठरवूया. मला श्रीरंजनचे हा मुद्दा अगदी पटला. व्यक्त होण्याला भाषेचं बंधन नसावं, हे निश्चितच योग्य आहे. श्रीरंजनने मांडलेल्या मुद्द्यांशी समोरील वाचक-प्रेक्षक-साहित्यप्रेमी वर्गही सहमत होत होता. म्हणून त्याच्या अनेक पूर्वविरामांना टाळ्या वाजत होत्या.

▪️जंयत धुळप - समाज माध्यमांचं अस्तित्त्व आपण नाकारुन चालणार नाही. कारण हे माध्यम केवळ तरुणपिढीच्या मनोरंजनाचा विषय राहिला नसून, शासकीय व्यवस्था बदलण्याचं सामर्थ्य या माध्यमात आहे. ते अनेक घटनांमधून दिसूनही आले आहे. त्यामुळे या माध्यमाला साहित्यविश्वानेही गांभिर्याने घ्यायला हवे, अशी मांडणी धुळप सरांनी केली. शिवाय, माहिती आणि ज्ञानाचं विकेंद्रीकरण करण्यात या माध्यमाने महत्त्वाची भूमिका बजावल्याचंही त्यांनी नमूद केले.

एकंदरीत 'समाज माध्यमं आणि वाचनसंस्कृती' यावरील परिसंवाद असा झाला. माझ्या नोटपॅडमध्ये लिहायचे राहून गेले, असे अनेक मुद्दे यात झाले. लिहिण्यातून सुटले असतील. पण एकंदरीतच उत्तम चर्चा झाली. समाज माध्यमं आणि वाचनसंस्कृती यावर एका वेगळ्या अंगाने चर्चा झाली, असे म्हणायलाही हरकत नाही.

पुढील भागात आवडती कवयित्री निरजा यांच्याविषयी.

(क्रमश:)

संमेलनाच्या नोंदी (भाग एक)

मुंबई मराठी साहित्य संघ आणि साहित्य रसिक (अलिबाग) अशा दोन संस्थांनी मिळून अलिबागमधील कुरुळ येथे ४३ वे महानगर मराठी साहित्य संमेलन आयोजित केले होते. सुजाता आणि प्रसाद पाटील या दोन साहित्यिक-साहित्यप्रेमींनी आयोजन-नियोजन-संयोजनाची धुरा सांभाळली. तीही अत्यंत यशस्वीपणे.

चार महत्त्वाचे कार्यक्रम यात झाले. बाळ फोंडकेंचं अध्यक्षीय भाषण, समाजमाध्यमं आणि वाचनसंस्कृती या विषयावर परिसंवाद, संवेदनशील दिग्दर्शिका सुमित्रा भावे यांच्याशी मनमोकळ्या गप्पा आणि कविता सादरीकरण.

अलिबागला उशिरा पोहोचल्याने बाळ फोंडकेंचं अध्यक्षीय भाषण काही ऐकता आलं नाही. मात्र अध्यक्षीय भाषणातून जी अपेक्षा असते, ती कवितांच्या कार्यक्रमाच्या अध्यक्षस्थानी असलेल्या कवयित्री नीरजा यांनी भरुन काढली. अत्यंत धाडसी भाषण त्यांनी जाहीर व्यासपीठावरुन केले. त्यावर पुढे लिहिणारच आहे.

समाजमाध्यमं आणि वाचनसंस्कृती यावरील परिसंवादात श्रीरंजन आवटे, आदित्य दवणे, राही पाटील, जयंत धुळप सहभागी होते. समीरण वाळवेकरांनी परिसंवादाचं अध्यक्षपद भूषवलं. यात श्रीरंजनचं भाषण विशेषत्वाने आवडलं. चारही सहभागी वक्त्यांचं आणि अध्यक्ष वाळवेकर सरांचे मुद्दे मी लिहून काढलेत. तेही पुढील पोस्टमध्ये सविस्तर लिहीनच.

कवितांचा कार्यक्रमही उत्तम झाला. विशेषत: आप्पा ठाकूर, नामदेव कोळी, संजय चौधरी यांच्या अर्थपूर्ण रचना आणि स्वत: नीरजा यांनी सादर केलेली त्यांची कविता मनाचा ठाव घेणाऱ्या होत्या, विचार करायला लावणाऱ्या होत्या. त्या कविताही मी पुढेली पोस्टमध्ये तुम्हाला वाचण्यासाठी देणार आहे.

संपूर्ण संमेलनात सर्वात काय आवडलं असेल तर कवयित्री नीरजा यांचं भाषण. अत्यंत समर्पक शब्दात त्यांनी सद्यस्थितीचं वर्णन आणि भेदाची बिजं पेरणाऱ्यांवर टीका केली. श्रीरंजन आणि नीरजा या दोघांनीही काल मांडलेले विचार आणि तेही जाहीर व्यासपीठावरुन, हे नक्कीच नोंद घेण्याजोगे आहे.

एकाच पोस्टमध्ये सर्व सांगता येणार नाही. कारण पोस्ट खूप मोठी होईल. अनेक नोंदी आहेत, ज्यावर अधिक विस्तृत लिहितोय. एक एक नोंद पोस्ट करत जाईन.

(क्रमश:)

किसी के बाप का हिन्दोस्तान थोड़ी है...

काँग्रेससारख्या राष्ट्रीय पक्षाच्या अध्यक्षाला सहाव्या रांगेत बसवलं गेलं. हे निषेधार्ह तर आहेच. त्याचवेळी सत्ताधाऱ्यांच्या मुजोर अन् अहंकारी मानसिकतेचं नागडं रुप दाखवणारं आहे. सत्तेत इतके मंत्रीही नाहीत, की पहिली रांग भरुन जावी. एका राष्ट्रीय पक्षाच्या अध्यक्षासाठी पहिल्या रांगेत खुर्ची मिळू नये?

त्यात आणखी एक मुद्दा असाय की, राहुल गांधींकडे शासकीय पद नाही. मात्र मग त्यावेळी प्रश्न असा येतो की, अमित शाहांकडे कोणतं शासकीय पद आहे, जेणेकरुन त्यांना पहिल्या रांगेतील खुर्ची बहाल करण्यात आली?

आणि तसेही एरवी प्रोटोकॉलची ऐशी-तैशी करुन कुठल्याही ऐऱ्या-गैऱ्या राष्ट्रांच्या अध्यक्षांना मिठ्या मारल्या जातात, मग इथे तर आपल्याच देशातील पक्षाचा अध्यक्ष होता ना. इथे असे काय झाले की, पहिल्या रांगेतही स्थान दिले नाही.

असो. मुद्दा केवळ मानसिकतेचाही नाही, तर संस्कार, संस्कृती आणि परंपरेचाही आहे. कारण या गोष्टी केवळ बोलण्याच्या नसतात, त्या आचरणात आणायच्या असतात. मात्र विद्यमान सत्ताधारी केवळ या गोष्टी बोलण्यापुरते ठेवतंय. आचरणाच्या नावाने बोंब आहे. हेही असो.

याही पुढे जात एक गोष्ट भयंकर आहे, ती म्हणजे विरोधीपक्षांबाबतचा दृष्टीकोन. सत्तेला स्पर्श झाला की सत्ता अंगात शिरते, डोक्यात भिणते आणि मग वर्तनातून दिसू लागते, अंस म्हणतात. पण ती सत्ता अवघ्या तीन-साडेतीन वर्षात शिरेल-भिणेल-दिसेल असं वाटलं नव्हतं.

गुंगी गुडिया ते दुर्गा, असा बदल याच भाजपच्या तत्कालीन नेतृत्त्वाला करावा लागला, असे काँग्रेसचे राजकारण आहे. याच काँग्रेसच्या तत्कालीन नेतृत्त्वाने विरोधी पक्षातील अटलजींना यूएन डेलिगेशनमध्ये पाठवलं होतं. विरोधी पक्षांचा आदर करण्याची परंपरा पक्षीय नेतृत्वाच्या रक्तात असावी लागते. याही असेल. नाही असे नाही. मात्र ती दिसून येत नाही.

विरोधी मत जुमानणारच नाही, ही विद्यमान सत्ताधाऱ्यांची मानसिकताच भयंकर आहे. हुकूमशाही वगैरे टाईप आहे की नाही, ते माहित नाही, पण मुजोरीशाही नक्कीच आहे.

असो. या अहंकरी सत्ताधाऱ्यांसाठी राहत इंदौरी साहेबांच्या कवितेतील चार ओळी नेमक्या लागू होतात. त्या अशा :

जो आज साहिबे मसनद हैं कल नहीं होंगे
किराएदार हैं ज़ाती मकान थोड़ी है

सभी का ख़ून है शामिल यहाँ की मिट्टी में
किसी के बाप का हिन्दोस्तान थोड़ी है

प्रिय मित्रा लहू...

लहू मित्रा, गावातल्या लोकांचे चप्पल-बूट शिवलेस, शेळ्या सांभाळल्यास, हॉटेलमध्ये भांडी धुतलीस, एसटीडीवर काम केलेस, विटभट्टीवर बालकामगार म्हणून राबलास, पेपर लाईन टाकलीस, लोकांच्या शेतात ऊस, गहू, कापूस खुरपलास... आणि त्याचवेळी शिक्षण घेतलेस. नुसते शिक्षण घेतले नाहीस, तर बीएड, डीएड, एमए आणि सेट नेट... अशा एकास एक सर करणाऱ्या पदव्या मिळवल्यास.

H.S.C. D.Ed. B.A. B.Ed, CTET, TET, M.A. SET, NET in History, M.A. SET, NET-JRF in Pol. Sci., M.A. Economic, M.A. English - पदव्यांचा पाढा वाचूनच थकायला होतं रे. किती शिकलास आणि अजूनही शिकतोयेस!

जिवलग मित्र लहू कांबळे याच्या शिक्षणाचा आणि संघर्षाचा हा प्रवास. या खडतर प्रवासातून इतरांना शिकण्याची प्रेरणा मिळतेच. मात्र त्याहीपुढे जात, जगण्याची उमेद मिळते. निराशेच्या अंधारात धडपडत असताना, लहूचा प्रवास आठवून सकारात्मकता मिळते.

लहू मित्रा, तू तुझ्या हस्ताक्षराइतका सुंदर मनाचा आहेस. तू मित्र असणे, ही खूप मोठी गोष्ट आहे.

हॉस्टेलमध्ये नुसत्या भातावर दिवस ढकलले असशील, पण जगण्याच्या व्यवहारात तू कधीच उपाशी असल्याचे दाखवले नाहीस. प्रत्येक गोष्टीत आनंद, सकारात्मकता आणि नम्रता मिसळत आहेस. खरंच तुझ्या शिकण्याचा अन् शिकवण्याचा उगम शोधायला हवा, तिथेच असेल तुझ्या संघर्षाचे खरे मूळ आणि तिथेच सापडेल शिक्षणाच्या भूकेचे खरे बीज.

खूप शिकत रहा. शिकवता शिकवता शिकत राहा. शिकणे हेच भविष्यातील समस्यांवर उपाय असल्याचे तूच म्हणतोस. लहू, बाबासाहेबांना यापेक्षा मोठी आदरांजली काय असू शकते? बाबासाहेब आज असते, तर तुझा त्यांना नक्कीच अभिमान वाटला असता.

वाढदिवस केवळ निमित्त मित्रा. शुभेच्छा कायमच तुझ्यासोबत असतील. सुखी राहा वगैरे म्हणणार नाही. कारण ते आयुष्य तुला मानवणारे नाही. तू ज्ञानाचा यात्री आहेस. वाट खडतर आहे. पण मला माहित आहे की, संघर्षाच्या खांद्यावर हात टाकून तू चालतोस. खूप पुढे जा.

संघर्षाचं दुसरं नाव : सागर रेड्डी

जन्म झाला आणि आई-वडिलांचं छत्र हरपलं. आंतरजातीय विवाहाच्या रागातून कुटुंबीयांनीच आई-वडिलांना संपवलं. 'सैराट'च्या एन्डसारखी लाईफस्टोरी. मग 12-13 महिन्याचा असताना आजोबांनी त्याला अनाथालयात सोडलं. तिथे तो राहिला. वाढला. एका विशिष्ट आकाराची अनाथालय नावाची चौकट. त्या चौकटीत त्याने आयुष्यातली 18 वर्षे घालवली.

अनाथालय देईल ते खायचं, सांगेल तसं वागायचं, सांगतील ते शिकायचं... स्वातंत्र्य नावाचं पाखरु अनाथालयाच्या आभाळावरुनही कधी उडायचं नाही. अशा चौकटीतलं ते आयुष्य.

मग सरकारी कायद्यान्वये वयाच्या 18 व्या वर्षी बोजा-बिस्तारा गुंडाळायचा आणि अनाथालयातून बाहेर पडायचं. कुठे जाणार, काय करणार, कुठे राहणार, काय खाणार, इतके असंख्य अनुत्तरित प्रश्न घेऊन तो बाहेर पडतो.

लोणावळ्यातील अनाथालयातून 18 वर्षांचा हा मुलगा मुंबई सेंट्रल रेल्वे स्टेशनवर येतो. दिवस-दिवस फिरतो. मिळालं तर खातो. अन्यथा भुकेल्या पोटी झोपी जातो. अन्न पोटात जात नसलं, तरी विचार मात्र तुफान वेगाने डोक्यात घुमत होते. भिनत होते. नको नको ते विचार डोक्यात डोकावत होते. अगदी आत्महत्या करुन जीवन संपवण्यापर्यंत.

दुसरीकडे, स्वत:ला सिद्ध करण्याची ओढही मनात तेवत होती. इच्छा-आकांक्षांचे दिवेही वादळाच्या झंझावातसमोर पेटत होत्या. त्यामुळे त्या उजेडात मार्ग सापडणार होतेच. ते सापडलं एक अनोळखीच व्यक्तीच्या रुपाने. आणि अवघं जगणं बदललं...

तो शिकला. इंजिनिअरिंग करुन एल अँड टीमध्ये चांगल्या हुद्द्यावर कामाला लागला. मात्र आपला संघर्षमय भूतकाळ तो विसरला नाही. आपल्यासारखे हजारो तरुण आहेत, जे आजही दिशाहीन नजरेने अनाथालयातून बाहेर पडतात, याची जाणीव त्याच्या मनात कायम होती.

त्याने वयाच्या 18 व्या वर्षानंतर ज्या मुलांना अनाथालय सोडणं भाग पडतं, त्या मुलांना आधार देण्याचं ठरवलं आणि दोन रुम भाड्याने घेऊन आधाराचा पहिला हात पुढे केला. आणि पुढे याच कार्यात त्याने स्वत:ला झोकून दिलं.

‘एकता निराधार संघ’ नामक संस्थेच्या माध्यमातून आता देशभरात हजारो अनाथांचा ‘आधार’ बनलेला सागर रेड्डी नक्कीच इन्स्पिरेशनल व्यक्तिमत्त्व आहे.

तुम्ही-आम्ही इमॅजिनही करु शकत नाही, इतकं भयाण जगणं जगलेल्या या तरुणाशी एबीपी माझाच्या 'माझा कट्टा'वर संवाद साधण्याची संधी मिळाली.

पाईपलाईन

लहानपणी कधी मुंबईत एसटीने यायचो, त्यावेळी रस्त्याच्या समांतर जाणाऱ्या पाण्याच्या पाईपलाईनचे फारच कुतूहल वाटायचे. अत्यंत सहज पळायच्या. एखाद्या सापासारख्या वळवळत. नागमोडी वळणे घेत. गाडीच्या वेगाने सुसाट.

एखाद्या सुंदर मुलीच्या कपाळावरील केसांचा झुपका ज्या लयीत तरंगत असतो ना, तशा लयीत पाईपलाईन दोन छोट्याशा टेकडीवर तरंगताना दिसायच्या. एखाद्या अडवळणाला सहज वळसा घालत आपल्या सोबत पुढल्या प्रवासाला यायच्या.

कधी एखाद्या करवंदीच्या जाळीत लपत छपत, कधी उजाड माळरानावर एकटीच सळसळत... कधी कधी तर सिमेंटच्या भिंतीची बंधनं तोडत बाहेर येणाऱ्या पिंपळाच्या झाडासारखी ती पाईप लाईन कुठल्यातरी कठड्यातून बाहेर यायची... किती कौतुक वाटायचं तिचं!

का धावत येत असेल आपल्यासोबत? कुठे जात असेल ती? कुणाला भेटायला तर जात नसेल? आणि जात असेल, तर कुणाला भेटायला? तिचा कुणी सखा?... नाना प्रश्न पडायचे.

प्रवासात आपल्याला कधी तहान लागेल, म्हणून त्या पाईप लाईन आपल्यासोबत रस्त्याने येत असाव्यात, असेही वाटून जायचे कधी कधी. अन् मग असे वाटून, तिच्याबद्दल प्रचंड आदर वाटायचा, आपुलकी वाटायची.

मग शहर जवळ आलं की, पाईपलाईन गायब व्हायची. कुठे गेली, म्हणून नजर तिला शोधत बसायची. इतक्या प्रवासात ती सोबत असायची. तीही आपल्यासोबत मुंबईला येतेय, असं वाटायचं. मग दिसेनाशी झाली की वाईट वाटायचं. आणि काही वेळाने, ती तिच्या घराकडे गेली असावी, असे म्हणत तिला पुढल्या प्रवासापर्यंत विसरुन जायचो.

एखाद्या पाण्याच्या पाईपलाईन सोबतही आपले ऋणानुबंध जुळावे. किती अप्रूप करणारी गोष्ट वाटते आता. पण एक नक्की, निर्जीव गोष्टी कधीच विश्वासघात करत नसतात. त्या फक्त मैत्री निभावतात. त्या कधीच बदलत नाहीत. त्यांच्याशी झालेली मैत्री चिरंतर असते.

चला, आधी जात स्वीकारुया.

हिंसाचार हा कधीच कुठल्या पुरोगामी म्हणवून घेणाऱ्या राज्याला शोभानीय नाही. भीमा-कोरेगावबाबतही तसेच आहे. त्यात नक्की कोण कोण दोषी आहे, हे येणारा काळ ठरवेलच. किंवा काळ असाही येईल, की दोषी कोण हे ठरवूच दिले जाणार नाही. असो. त्यावर इथे भाष्य करुन मी माझ्या मूळ मुद्द्याला बाजूला सारत नाही. गेल्या चार दिवसात एक गोष्ट मध्यभागी होती, ती म्हणजे जात.

ब्राम्हण विरुद्ध मराठा, दलित विरुद्ध ब्राम्हण, दलित विरुद्ध मराठा, ब्राह्मण विरुद्ध दलित ते अगदी मराठा, दलित विरुद्ध मराठा, ब्राह्मण... जसे ज्याला सूचत होते, त्या त्या दृष्टिकोनातून याकडे जो तो पाहत होता. कुणी आपल्या जातीच्या चष्म्यातून मत नोंदवत होता, कुणी आणखी कुठला चष्मा. पण प्रत्येकजण आपली मतं मांडताना जात सोडत नव्हता.

भीमा कोरेगाव लढाईचा इतिहास आणि त्यावरुन सध्या सुरु असलेला वाद, या वादावर पुढे मागे पडदा पडेलही. पण एक गोष्ट या साऱ्या वादाच्या मध्यभागी आहे, ती म्हणजे जात. आणि ही गोष्ट गेल्या काही दिवसात, इव्हन गेल्या दोन वर्षात जास्त चिघळली आहे. तिचे स्वरुप भयंकर आहे. त्यावर अधिक चर्चेची गरज आहे.

जातीय द्वेष इथल्या समाजात ठासून भरला आहे. गावकुसापासून अगदी चकाकत्या कॉपोर्रेट ऑफिसांपर्यंत. कुणीच या जातीच्या कचाट्यातून सुटला नाही. याच संदर्भाने मी काही मांडणी करु इच्छित आहे.

ग्रामीण भागाची विण ही मूळातच जातीच्या धाग्यांनी विणली गेलीय. पावला- पावलावर आपल्याला जातीवर आधारित समूह दिसतील, संघटना दिसतील, समाजोन्नती संघ दिसतील, समाज मंदिरं दिसतील.

एखाद्या गावाच्या बाहेरुन जाताना तहान लागल्याने पाणी प्यायला म्हणून वेशीवरील दार ठोठावून पाणी मागितलंत आणि आतल्या व्यक्तीने पाणी आणून दिलं. पाणी प्यायल्यानंतर, रिकामा तांब्या उंबरठ्यावर सरकवताना तुम्हाला ती व्यक्ती 'कुठल्या गावचे, कुठल्या जातीचे?' असे विचारणारच नाही, अशा भ्रमात राहू नका. पाणी दिणारी ती व्यक्ती बदलत्या काळाची पावलं ओळखत जातीच्या नावाने तुम्हाला भेदभाव दाखवणार नाही. पण कंच्या जातीचे म्हणत विचारल्याशिवायही राहणार नाही, हेही खरेच. जात भिणलीय इथल्या नसानसात. जमिनीला जात आहे, पाण्याला जात आहे. माणसाचं काय घेऊन बसलात? एकूण एक असे की, जात हे इथलं जळजळीत आणि अस्खलित वास्तव आहे.

तुम्ही एकवेळ धर्माच्या पलीकडे जाऊन विचार करु शकाल, धर्माची बंधने झुगारुन चालू शकाल, पण जातीची नाहीत. बेड्या अडकव्या तश्या पायात अडकल्या आहेत जाती. माशांनी कोळ्यांच्या जाळ्यात अडकावे तसे. मेल्याशिवाय पर्याय नाही. जाती तशाच. मेल्याशिवाय जात नाही. आता तर मेल्यावरही. हे भयाण असले, तरी आदिम सत्य आहे. ते प्रथमतः स्वीकारुया. मग पुढे बोलूया.

"मी जात मनात नाही", असे म्हणत आपण फक्त आपल्या पुरती या जातीच्या विदारक वास्तवापासून सुटका करुन घेऊ शकतो. मात्र आपण स्वतः यातून बाजूला झालो म्हणजे ही विण तुटत नाही. किंबहुना, विस्कटत सुद्धा नाही. कारण ती भक्कम असते. आपल्यासारख्या हिमनगाच्या चिमुकल्या कणाने बाजूला होऊन काहीच फरक पडत नसतो.

मुळात कुठला रोग झाल्यावर, 'झालाच नाही' असे म्हणत किंवा 'तसा रोग मला मान्यच नाही' म्हणत, आपण दुर्लक्ष करुन चालत नाही. अन्यथा तो इतका पसरतो, आपल्याला इतका पछाडतो की त्यातून अंताशिवय पर्याय उरत नाही. वेळ निघून गेलेली असते. त्यामुळे रोग आहे, हे स्वीकारणे गरजेचे असते, तरच उपय करता येतात. जातही या रोगाप्रमाणेच आहे. आधी जात नावाचा रोग स्वीकारायला पाहिजे, मग पुढे मार्ग शोधले पाहिजेत.

जतीअंताच्या लढाया सध्याच्या वातावरणात तरी शक्य नाहीत. किंबहुना, जतीअंताचे नयनरम्य स्वप्न पाहण्यासारखा स्वच्छ आभाळ अद्याप तरी नाही, असे माझे स्पष्ट मत आहे.

मग जातीय तेढ, जातीयवाद, जातीय द्वेष कसा कमी करता येईल? आणि जातीअंत कसा शक्य होईल? तर माझ्या अल्पबुद्धीला अनुसरुन मला एक उपाय सूचतो, तो म्हणजे 'जातीय सलोखा'.

जातीअंत ही क्रांतिकारी गोष्ट जरी असली, तरी ती एका फटक्यात होणार नाही. त्यासाठी मोठा कालावधी जाईल. कदाचित एक शतक किंवा सात-आठ शतकंही जातील. किंवा त्याहून अधिक. तोपर्यंत मग ही जातीय तेढ तशीच ठेवायची का, किंवा जातीअंताकडे जाण्यासाठी काय आवश्यक असेल, तर जातीय सलोखा. दोन जातींमध्ये बंधुभाव, मैत्री, सौहार्दाचे नाते निर्माण करुन सलोख्याचे वातावरण प्रस्थापित करणे, हा एकमेव उपाय मला या ठिकाणी दिसतो.

जातीचे टोक तीक्ष्ण असल्याने तेढ निर्माण होतात. ते टोक बोथट झाले पाहिजे. इतर जातीतल्यांना जातीच्या चष्म्यातून न पाहता माणूस म्हणून पाहण्यासाठी आपण प्रबोधन केले पाहिजे. जात झुगरुन द्यायला सांगून आपण या प्रबोधनाच्या चळवळीत खोडा आणतो आहोत. कारण जात मनात घट्ट बसली असताना, थेट उखडून टाका, असे सांगणे चूक ठरते. त्यामुळे जातीय सलोखा निर्माण झाल्यानतंर, माणूस माणसाला माणूस म्हणूनच पाहू लागल्यानंतरच, जातीअंत शक्य आहे. तोपर्यंत नाहीच. आणि यापुढे जातीअंताची लढाई ही जातीय सलोख्याच्या मार्गाने जाणारी असायला हवी, असे माझे मत आहे.

(फोटो - या लेखाला जोडलेला फोटो मी गूगलवरुन घेतलाय. हा फोटो निवडण्यामागे एक संदेश आहे. मेंदूचे हे चित्र आहे. या चित्रात ज्याप्रमाणे वेगवेगळ्या रंगाने हे मेंदू तयार झाले आहे, तसेच आपल्या मेंदूच आहे. वेगवेगळ्या द्वेषयुक्त मतं मेंदूत भरलेले असतात. हजारो रंगांची. हजारो तऱ्हांची. ती मतं गळून पडली पाहिजे. तरच माणूस म्हणून जगू. सुखाने.)