चला, आधी जात स्वीकारुया.

हिंसाचार हा कधीच कुठल्या पुरोगामी म्हणवून घेणाऱ्या राज्याला शोभानीय नाही. भीमा-कोरेगावबाबतही तसेच आहे. त्यात नक्की कोण कोण दोषी आहे, हे येणारा काळ ठरवेलच. किंवा काळ असाही येईल, की दोषी कोण हे ठरवूच दिले जाणार नाही. असो. त्यावर इथे भाष्य करुन मी माझ्या मूळ मुद्द्याला बाजूला सारत नाही. गेल्या चार दिवसात एक गोष्ट मध्यभागी होती, ती म्हणजे जात.

ब्राम्हण विरुद्ध मराठा, दलित विरुद्ध ब्राम्हण, दलित विरुद्ध मराठा, ब्राह्मण विरुद्ध दलित ते अगदी मराठा, दलित विरुद्ध मराठा, ब्राह्मण... जसे ज्याला सूचत होते, त्या त्या दृष्टिकोनातून याकडे जो तो पाहत होता. कुणी आपल्या जातीच्या चष्म्यातून मत नोंदवत होता, कुणी आणखी कुठला चष्मा. पण प्रत्येकजण आपली मतं मांडताना जात सोडत नव्हता.

भीमा कोरेगाव लढाईचा इतिहास आणि त्यावरुन सध्या सुरु असलेला वाद, या वादावर पुढे मागे पडदा पडेलही. पण एक गोष्ट या साऱ्या वादाच्या मध्यभागी आहे, ती म्हणजे जात. आणि ही गोष्ट गेल्या काही दिवसात, इव्हन गेल्या दोन वर्षात जास्त चिघळली आहे. तिचे स्वरुप भयंकर आहे. त्यावर अधिक चर्चेची गरज आहे.

जातीय द्वेष इथल्या समाजात ठासून भरला आहे. गावकुसापासून अगदी चकाकत्या कॉपोर्रेट ऑफिसांपर्यंत. कुणीच या जातीच्या कचाट्यातून सुटला नाही. याच संदर्भाने मी काही मांडणी करु इच्छित आहे.

ग्रामीण भागाची विण ही मूळातच जातीच्या धाग्यांनी विणली गेलीय. पावला- पावलावर आपल्याला जातीवर आधारित समूह दिसतील, संघटना दिसतील, समाजोन्नती संघ दिसतील, समाज मंदिरं दिसतील.

एखाद्या गावाच्या बाहेरुन जाताना तहान लागल्याने पाणी प्यायला म्हणून वेशीवरील दार ठोठावून पाणी मागितलंत आणि आतल्या व्यक्तीने पाणी आणून दिलं. पाणी प्यायल्यानंतर, रिकामा तांब्या उंबरठ्यावर सरकवताना तुम्हाला ती व्यक्ती 'कुठल्या गावचे, कुठल्या जातीचे?' असे विचारणारच नाही, अशा भ्रमात राहू नका. पाणी दिणारी ती व्यक्ती बदलत्या काळाची पावलं ओळखत जातीच्या नावाने तुम्हाला भेदभाव दाखवणार नाही. पण कंच्या जातीचे म्हणत विचारल्याशिवायही राहणार नाही, हेही खरेच. जात भिणलीय इथल्या नसानसात. जमिनीला जात आहे, पाण्याला जात आहे. माणसाचं काय घेऊन बसलात? एकूण एक असे की, जात हे इथलं जळजळीत आणि अस्खलित वास्तव आहे.

तुम्ही एकवेळ धर्माच्या पलीकडे जाऊन विचार करु शकाल, धर्माची बंधने झुगारुन चालू शकाल, पण जातीची नाहीत. बेड्या अडकव्या तश्या पायात अडकल्या आहेत जाती. माशांनी कोळ्यांच्या जाळ्यात अडकावे तसे. मेल्याशिवाय पर्याय नाही. जाती तशाच. मेल्याशिवाय जात नाही. आता तर मेल्यावरही. हे भयाण असले, तरी आदिम सत्य आहे. ते प्रथमतः स्वीकारुया. मग पुढे बोलूया.

"मी जात मनात नाही", असे म्हणत आपण फक्त आपल्या पुरती या जातीच्या विदारक वास्तवापासून सुटका करुन घेऊ शकतो. मात्र आपण स्वतः यातून बाजूला झालो म्हणजे ही विण तुटत नाही. किंबहुना, विस्कटत सुद्धा नाही. कारण ती भक्कम असते. आपल्यासारख्या हिमनगाच्या चिमुकल्या कणाने बाजूला होऊन काहीच फरक पडत नसतो.

मुळात कुठला रोग झाल्यावर, 'झालाच नाही' असे म्हणत किंवा 'तसा रोग मला मान्यच नाही' म्हणत, आपण दुर्लक्ष करुन चालत नाही. अन्यथा तो इतका पसरतो, आपल्याला इतका पछाडतो की त्यातून अंताशिवय पर्याय उरत नाही. वेळ निघून गेलेली असते. त्यामुळे रोग आहे, हे स्वीकारणे गरजेचे असते, तरच उपय करता येतात. जातही या रोगाप्रमाणेच आहे. आधी जात नावाचा रोग स्वीकारायला पाहिजे, मग पुढे मार्ग शोधले पाहिजेत.

जतीअंताच्या लढाया सध्याच्या वातावरणात तरी शक्य नाहीत. किंबहुना, जतीअंताचे नयनरम्य स्वप्न पाहण्यासारखा स्वच्छ आभाळ अद्याप तरी नाही, असे माझे स्पष्ट मत आहे.

मग जातीय तेढ, जातीयवाद, जातीय द्वेष कसा कमी करता येईल? आणि जातीअंत कसा शक्य होईल? तर माझ्या अल्पबुद्धीला अनुसरुन मला एक उपाय सूचतो, तो म्हणजे 'जातीय सलोखा'.

जातीअंत ही क्रांतिकारी गोष्ट जरी असली, तरी ती एका फटक्यात होणार नाही. त्यासाठी मोठा कालावधी जाईल. कदाचित एक शतक किंवा सात-आठ शतकंही जातील. किंवा त्याहून अधिक. तोपर्यंत मग ही जातीय तेढ तशीच ठेवायची का, किंवा जातीअंताकडे जाण्यासाठी काय आवश्यक असेल, तर जातीय सलोखा. दोन जातींमध्ये बंधुभाव, मैत्री, सौहार्दाचे नाते निर्माण करुन सलोख्याचे वातावरण प्रस्थापित करणे, हा एकमेव उपाय मला या ठिकाणी दिसतो.

जातीचे टोक तीक्ष्ण असल्याने तेढ निर्माण होतात. ते टोक बोथट झाले पाहिजे. इतर जातीतल्यांना जातीच्या चष्म्यातून न पाहता माणूस म्हणून पाहण्यासाठी आपण प्रबोधन केले पाहिजे. जात झुगरुन द्यायला सांगून आपण या प्रबोधनाच्या चळवळीत खोडा आणतो आहोत. कारण जात मनात घट्ट बसली असताना, थेट उखडून टाका, असे सांगणे चूक ठरते. त्यामुळे जातीय सलोखा निर्माण झाल्यानतंर, माणूस माणसाला माणूस म्हणूनच पाहू लागल्यानंतरच, जातीअंत शक्य आहे. तोपर्यंत नाहीच. आणि यापुढे जातीअंताची लढाई ही जातीय सलोख्याच्या मार्गाने जाणारी असायला हवी, असे माझे मत आहे.

(फोटो - या लेखाला जोडलेला फोटो मी गूगलवरुन घेतलाय. हा फोटो निवडण्यामागे एक संदेश आहे. मेंदूचे हे चित्र आहे. या चित्रात ज्याप्रमाणे वेगवेगळ्या रंगाने हे मेंदू तयार झाले आहे, तसेच आपल्या मेंदूच आहे. वेगवेगळ्या द्वेषयुक्त मतं मेंदूत भरलेले असतात. हजारो रंगांची. हजारो तऱ्हांची. ती मतं गळून पडली पाहिजे. तरच माणूस म्हणून जगू. सुखाने.)