पवारांचं डोकं ठिकाणावर आहे का?

      

पवारांबद्दल आदर आहेच. माझ्या ओळखीतले अनेकजण तर मला 'पवारांचा माणूस' म्हणतात. पण ते किती खोटे आहे, हे माझं मला माहित आहे. कारण माझं समर्थन हे विषयागणिक बदलत जातं. एखाद्या विषयावर ज्याची भूमिका योग्य, त्याच्या बाजूने राहणं मला पटतं. पवारांबाबतही तसेच आहे. पण आज त्यांच्या भाषणाने कहर केला. पवारांसारख्या 'जाणत्या' नेत्याकडून अशा भूमिकेची अजिबात अपेक्षा नव्हती. किमान आजच्या विखारी स्थितीच्या काळात तरी.

पवारांच्या भाषणातील ज्या मुद्द्यावर माझा पुढील संपूर्ण लेख अवलंबून आहे, तो मुद्दा नक्की काय आहे, पवार नेमकं काय म्हणाले हे प्रथम पाहूया.

औरंगाबादमधील हल्लाबोल यात्रेच्या सभेत पवार म्हणाले, “ट्रिपल तलाक. माझं स्वच्छ मत असंय, भगिनींना संरक्षण द्यायचा विचार असेल, तर मुस्लिम समाजातील प्रमुख लोकांना विश्वासात घेऊन, धर्मगुरुंना विश्वासात घेऊन, काय पाऊल टाकायचे ते टाकता येईल. पण तलाक हा इस्लामच्या माध्यमातून एक दिलेला मार्ग आहे, संदेश आहे. आणि त्या संदेशामध्ये हस्तक्षेप करण्याचा अधिकार कुठल्याही राज्यकर्त्याला नाहीय. तुम्ही त्या ठिकाणी हस्तक्षेप करता याचा अर्थ एका धर्माच्या लोकांना समाजामध्ये एका वेगळ्या स्थितीला नेऊन पोहोचवण्याचं काम तुम्ही करत आहात. याला आम्ही कदापि पाठिंबा देणार नाही.”

सध्याचा काळ हा विखार पसरवणारा आहे. जुनाट चाली-रिती आणि प्रथांमध्ये ढकलणारा आहे. भाजप, संघ किंवा तत्सम संघटना प्रतिगामी शक्तींना बळ देत असताना, पवारांसारख्या स्वत:ला पुरोगामी म्हणवणाऱ्या नेत्याच्या तोंडी तलाकसारख्या जुलमी पद्धतीला अप्रत्यक्ष समर्थन किंवा हलका विरोध माझ्यासारख्याला नक्कीच खटकतो. कारण पवारांचा तलाकविरोधी लढ्याशी जवळून संबंध आहे. पुढे त्यावर सविस्तर लिहिलं आहेच.

सुप्रीम कोर्टाने दिलेल्या तलाकबंदीच्या निर्णयाला पवारांनी अप्रत्यक्षही म्हणता येणार नाही, खरंतर स्पष्टपणे विरोध दर्शवला आहे. त्यांच्या बोलण्याचे सूर अगदी स्पष्ट होते. (पवारांच्या भाषणाचा व्हिडीओसाठी इथे क्लिक करा. 11.50 ते 12.40 या मिनिटांच्या दरम्यान पवारांचे तलाकसंबंधी वक्तव्य आहे.)

राज्यकर्त्यांना कुठल्याही धर्मात हस्तक्षेप करण्याचा अधिकार नाही, असे पवारांचे मत आहे. हे त्याहून धक्कादायक आणि निषेधार्ह आहे. पवारांसारख्या माणसाला हे सांगणे खरंतर उचित ठरणार नाही की, जुनाट पद्धती, जुलमी चाली-रिती या सगळ्या धर्माशी संबंधित आहेत. त्यात माणसाचे बळी जाण्यापर्यंतचे प्रकार आहेत. असे भयंकर वातावरण या पद्धतींमध्ये असताना, राज्यकर्त्याने या चाली-रिती बंद करताना त्या त्या धर्मातील मोठ्या लोकांसोबत चर्चा केली पाहिजे, असे मत असेल तर कमाल आहे. चोरट्याची चोरी चांगली की वाईट ठरवण्यासाठी इतर चोरट्यांना विचारण्यासारखं हे विधान आहे.

पवारांच्या आजच्या भाषणावर बोलूच. पण त्याआधी थोडे इतिहासात घुसू. पवारांनी कधी जातीयवादी भूमिका घेतली, कधी धर्मनिरपेक्ष भूमिका घेतली वगैरे गोष्टी आता मांडत नाही. त्या गोष्टींचा आलेखही मोठा असेल. पण मुस्लीम समाजातील तलाक, बहुपत्नीत्व वगैरे गोष्टींवर तरी किमान पवारांची भूमिका स्पष्ट असावी, असा माझा आतापर्यंतचा समज होता. कारण त्याला इतिहासात तसे संबंधांचे धागे आहेत. ते धागे पुढे मांडणार आहे. पण तो समज किती बोगस होता, हे आज कळून चुकले. सुप्रीम कोर्टाच्या निर्णयाचे पवारांनी जाहीरपणे कौतुक करायला हवे होते, स्वागत करायला हवे होते, अगदी सुप्रिया सुळेंनी ज्याप्रकारे केले तसे. पण तसे झाले नाही.

आणि पवारसाहेब, औरंगाबादेत भाषण करत होतात की पाकिस्तानात? कुठल्या धर्मात हस्तक्षेप करण्याचा अधिकार जर सरकारला नसेल, तर जुनाट प्रथा बंद कशा व्हायच्या? कारण सगळ्या जुनाट-जुलमी पद्धती या धर्माशी संबंधितच आहेत. त्या त्या धर्मातील लोकांशी चर्चा करत या गोष्टी सोडवत सरकार बसले, तर त्या त्या धर्मातील कमकुवत घटक आणखी १००-२०० वर्षे धर्माने तयार केलेल्या अदृश्य गुलामीत जगात राहतील. इतके तुमच्यासारख्या जाणत्या नेत्याला कळू नये? कमाल आहे!

खरंतर इतर कुणी ही भूमिका घेतली असती, तर तितके आश्चर्य वाटलं नसतं. पवारांच्या या भूमिकेवर धक्का बसण्याची दोन करणं आहेत, एक म्हणजे हमीद दलवाई यांच्यासोबत पवारांची वैचारिक मैत्री आणि वैयक्तिक मैत्री, दुसरं कारण म्हणजे महिला आरक्षणासाठी पवारांचा पुढाकार. दोन्ही कारणं एक एक करुन पाहू.

पहिले कारण हमीद दलवाई. हमीद दलवाई हे मुस्लिम समाजातील धाडसी समाजसुधारक. अत्यंत मानाचे नावं. मुस्लिम समाजातील शेकडो वर्षांच्या जुनाट रुढींना धक्के देत क्रांतिकारी विचार मांडणारा माणूस म्हणजे हमीदभाई. हमीदभाईंनी मुस्लिम समाजातील प्रखर विरोधाला तोंड देत, 40 वर्षांपूर्वी पहिल्यांदा तलाक प्रथेविरोधात मंत्रालयावर मोर्चा नेला होता. मुख्यमंत्र्यांपासून तत्कालीन पंतप्रधानांपर्यंत आवाज पोहोचवला होता. कित्येकदा कट्टर मुस्लिमांकडून झालेले हल्लेही पाचवले. त्या काळात हमीदभाईंचे जवळचे एक मित्र होते. वैचारिक आणि वैयक्तिकही. त्या मित्राचे नाव शरद पवार.

याच शरद पवारांना हमीदभाईंच्या सुरक्षेची काळजी लागलेली असायची. हमीद, तुझे काम क्रांतिकारी असून, हल्ल्याची भीती आहे. म्हणू ही बंदूक सांभाळ, असेही याच पवारांनी हमीदभाईंवर ज्यावेळी माहिमच्या दर्ग्याबहेर कट्टर मुस्लिमांनी हल्ला केला, त्यावेळी म्हटले होते. याच पवारांनी हमीदभाईंना शेवटच्या काळात स्वतःच्या शासकीय बंगल्यात ठेवले. तेव्हा पवार गृहराज्य मंत्री होते. 1977 सालची गोष्ट. त्याच बंगल्यात हमीदभाईंनी अखेरचा श्वास घेतला.

एकंदरीत शरद पवार आणि हमीदभाई हे केवळ वैयक्तिक मित्र राहिले नाहीत, तर वैचारिकही मित्र राहिले आहेत. हमीदभाईंसारख्या क्रांतिकारी विचारवंतांचे मित्र राहिलेल्या पवारांच्या तोंडून तलाकबंदीवर विरोधाचे सूर यावे, हे नक्कीच धक्कादायक आहे. आज हमीद भाई असते, तर त्यांनी मित्रत्वाच्या नात्याने पवारांना खडेबोल सुनावले असते, यात मला शंका वाटत नाही.

दुसरे कारण म्हणजे, याच पवारांनी सुमारे 25 वर्षांपूर्वी महिला आरक्षणासाठी पुढाकार घेतला होता. किंबहुना मुद्दा तडीस नेला आणि महिलांना आरक्षण मिळवून दिले. तो निर्णय क्रांतिकारी होता. महिलांना सार्वजनिक क्षेत्रात पुढे येण्यासाठी मोठं बळ मिळालं. तेच पवार तलाकबंदीला विरोध करत मुस्लिम समाजातील महिलांना पुन्हा जुनाट प्रथांच्या जोखडाखाली बांधू पाहत आहेत. एकीकडे महिलांनी पुढे यावे म्हणून आरक्षणासाठी प्रयत्न करायचे आणि दुसरीकडे तलाकबंदीला आडवळणाने विरोध करायचा, हे कुठल्याही पातळीवर पटण्यासारखे नाही. किमान पवारांसारख्या माणसाकडून. 

आधी म्हटल्याप्रमाणे, भाजप, संघ किंवा तत्सम संघटना जाती-धर्माच्या नावाने विष पसरवत असताना, पुरोगामी विचारांच्या निर्णयांवर, भूमिकांवर, मतांवर ठाम राहण्याची गरज आहे. धर्मनिरपेक्ष आणि समतेच्या विचारांना बळ देण्याची गरज आहे. ताकद देण्याची गरज आहे. तरच विषारी विचारांविरोधात लढण्याचं बळ सर्वसामान्य तरुणांमध्ये येईल. आणि ही बळ देण्याची जबाबदारी पवारांसारख्या नेत्याच्या खांद्यावर तर इतरांच्या तुलनेत अधिक आहे. कारण केवळ जाणता नेता नव्हे, तर देशातील विरोधी पक्षातील नेत्यांमधील ताकदवान आवाज म्हणूनही त्यांच्याकडे पाहिले जाते.

मी तर म्हणेन, एकवेळ राष्ट्रवादी काँग्रेसने पक्षाची भूमिका म्हणून तलाकबंदीला विरोध केला असता, तरी मी समजून घेतले असते. कारण राजकीय पक्ष म्हणून त्यांचे हितसंबंध असतील, असे गृहीत धरले असते. पण पवारसाहेब, तुमचा तर संबंध क्रांतिकारी विचारांच्या हमीद दलवाई नामक माणसाशी आला होता, त्यांचे विचार इतक्या लगेच विसरलातही? 

मी तर म्हणेन, पवार औरंगाबादमधील तलाकबंदीसंदर्भातील मतावर स्पष्टीकरण देत नाहीत, तोपर्यंत राष्ट्रवादी काँग्रेसनेही पुरोगामीपणाच्या बाता ठोकू नयेत. आणि ते मत पवारांचे वैयक्तिक मत असू शकते, असल्या पळवाटाही शोधू नयेत. 

जाणता नेता म्हणून शरद पवारांकडे पहिले जाते. 'पुरोगामी... पुरोगामी...' अशी ओरडसुद्धा याच पवारांच्या तोंडून आम्ही ऐकत आलोय. आणि महत्त्वाचे म्हणजे, आजच्या घडीला भोवताल इतका विखार पसरवणारा आणि जुनाट प्रथांमध्ये लोटणारा असताना पवारांसारख्या विरोधी पक्षातील ‘जाणत्या’ नेत्याने तलाकसारख्या अत्यंत गंभीर मुद्द्यावर इतकं उथळ बोलाव? कठीण आहे. पवारांच्या वक्तव्याचा जाहीर निषेध.

भाषण ऐकताना पवारांच्या तोंडून जेव्हा तलाकसंबंधी भूमिका ऐकली, त्यावेळी पहिलं वाक्य माझ्या तोंडून बाहेर पडलं – पवारांचं डोकं ठिकाणावर आहे ना?