लेनिन, यशवंतराव चव्हाण आणि जॉन रीड्सचं पुस्तक

टेन डेज दॅट शूक द वर्ल्ड..... रशियन राज्यक्रांतीचा अभ्यास करणारे हे पुस्तक वाचल्याशिवाय एक पाऊलही पुढे टाकत नाहीत. इतकं काय महत्त्वाचं होतं या पुस्तकात? की दस्तुरखुद्द लेनिनने हे पुस्तक वाचण्याचं जनतेला आवाहन करावं. रशियासारख्या बलाढ्य देशाचा नेता आणि रशियन राज्यक्रांतीचा प्रणेता एखादं पुस्तक वाचायला सांगतो, हे नक्कीच वेगळं आहे. म्हणून या पुस्तकाबद्दल थोडं लिहिण्याचा विचार मनात डोकावला आणि जी माहिती मिळाली, त्याआधारे थोडं लिहिलंय...

पहिल्या आवृत्तीचं मुखपृष्ठ

जॉन रीड्स या अमेरिकन पत्रकाराने 1919 साली ‘टेन डेज दॅट शूक द वर्ल्ड’ हे पुस्तक लिहिलं. रशियन राज्यक्रांतीचं आँखो देखी रिपोर्टिंग म्हणजे हे पुस्तक. स्वत: अनुभवलेले प्रसंग, भेटलेले नेते आणि स्वत:च्या नजरेतून विश्लेषण असं या पुस्तकाचं स्वरुप. फर्स्ट हँड एक्सपीरियन्स्ड असं या पुस्तकाला म्हणता येईल. “THIS book is a slice of intensified history—history as I saw”, या वाक्याने जॉन रीड्सने ‘टेन डेज दॅट शूक द वर्ल्ड’ या आपल्या पुस्तकाची सुरुवात केलीय.

 

जॉन रीड्स हा मूळचा अमेरिकन पत्रकार. ‘द मासेस’ या मासिकासाठी रशियन राज्यक्रांती कव्हर म्हणून करायला गेला आणि तो तिथलाच झाला. जॉन रशियन राज्यक्रांतीने भारावून गेला. हे पुस्तक तटस्थ नाही. ते लेनिनच्या बाजूने आहे. मात्र, इथेही जॉन रीड्सने वाचकांची फसवणूक केली नाही. त्याने पहिल्या आवृत्तीच्या मनोगतातच म्हटलंय की –“in the struggle my sympathies were not neutral”. इतकं प्रामाणिकपणे या पुस्तकाचं लेखन आहे. जे पुढे लेनिनलाही भावलं.

अमेरिकन पत्रकार जॉन रीड्स

या पुस्तकाची जेवढी स्तुती झाली, तेवढीच टीकाही. 1919 साली लिहिलेलं हे  पुस्तक कित्येक दशकं कायम चर्चेच्या केंद्रस्थानी राहिलंय. दुर्दैवाने या पुस्तकावरील टिका किंवा स्तुती ऐकायला जॉन रीड्स फार काळ जगला नाही. पहिल्या महायुद्धाची-रशियन राज्यक्रांतीचा चालता-बोलता इतिहास सादर करणारं हे पुस्तक 1919 साली प्रकाशित झालं आणि अवघ्या काही महिन्यातच म्हणजे 1920 साली जॉन रीड्सचा मृत्यू झाला. जॉनच्या मृत्यूनंतरही एक विशेष घटना घडली. ती म्हणजे, जॉन रीड्सचा मृतदेह मॉस्कोमधील क्रेमलिन वॉल नेक्रोपोलिसमध्ये दफन करण्यात आलं. इथे फक्त सेव्हिएत नेत्यांचे मृतदेहच दफन केले जायचे. तिथे अमेरिकन पत्रकार जॉन रीड्सचा मृतदेहही दफन करण्यात आला, हे विशेष.

या पुस्तकाबद्दल 1919 च्या शेवटी लेनिन म्हणाला होता, “With the greatest interest and with never slackening attention I read John Reed's book, Ten Days that Shook the World. Unreservedly do I recommend it to the workers of the world. Here is a book which I should like to see published in millions of copies and translated into all languages. It gives a truthful and most vivid exposition of the events so significant to the comprehension of what really is the Proletarian Revolution and the Dictatorship of the Proletariat. These problems are widely discussed, but before one can accept or reject these ideas, he must understand the full significance of his decision. John Reed's book will undoubtedly help to clear this question, which is the fundamental problem of the international labor movement.”

रशियन राज्यक्रांतीचा प्रणेता लेनिन

दस्तुरखुद्द लेनिने अशाप्रकारे पुस्तकाला पावती देणे, नक्कीच जॉन रीड्सच्या दृष्टीने मोठी गोष्ट होती. मात्र, 1924 साली याच पुस्तकावर स्टॅलिनने टीका केली. इतिहास चुकीच्या पद्धतीने मांडणारं हे पुस्तक असल्याचं स्टॅलिन म्हणाला. पण स्टॅलिनची टीका ऐकायला जॉन रीड्स जिवंत नव्हता. मात्र, स्टॅलिनने टीका केली असली, तरी त्याकडे दुर्लक्ष करत जगभरातील वाचकांनी जॉन रीड्सच्या पुस्तकाची दखल घेतली. आणि आजीही घेतायेत.  

या पुस्तकाची चर्चा जगभरात झाली. अमेरिकेतून एक पत्रकार रशियात येतो काय, तो रशियन राज्यक्रांतीच्या प्रेमात पडतो काय, रिपोर्टिंग सोडून तो राज्यक्रांती अनुभवतो काय... सारंच विस्मयचकित करणारं. या पुस्तकावर पुढे सिनेमाही निघाला. ‘आयसेन्स्तीन, स्यिर्ग्येई भ्यिकायल व्झिच’ या वास्तववादी सिनेमे बनवण्यासाठी प्रसिद्ध असलेल्या रशियन दिग्दग्शकाने 1927-28 दरम्यान या पुस्तकावर आधारित सिनेमाही तयार केला.

या पुस्तकाचं आपल्या महाराष्ट्राशीही एक वेगळं नातं आहे. ऐकून थोडा धक्का बसला असेल ना? पण खरंय. महाराष्ट्राची बांधणी ज्या माणसाने केली, त्या महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण यांच्या आयुष्यावरही या पुस्तकाचा विशेष प्रभाव होता.

यशवंतराव चव्हाणांना ज्या पुस्तकांनी प्रभावित केली, जी पुस्तकं यशवंतरावांना सर्वात जास्त आवडली, त्यात जॉन रीड्सच्या ‘टेन डेज दॅट शूक द वर्ल्ड’ या पुस्तकाचाही समावेश होता.

महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण

यशवंतराव चव्हाण यांना ज्यावेळी रशिया, लेनिन आणि रशियन राज्यक्रांतीबद्दल अधिक माहिती जाणून घ्यावी वाटली, त्यावेळी त्यांनीही जॉन रिड्सचं ‘टेन डेज दॅट शूक द वर्ल्ड’ हे पुस्तक वाचलं. या पुस्तकाने यशवंतराव पुरते भारावून गेले. ते लेनिनच्या व्यक्तिमत्वाच्या प्रेमात पडले. हे पुस्तक वाचल्यानंतर यशवंतराव लिहितात की, “लेनिन यांच्या राजकीय व आर्तिक परिस्थितीचे विश्लेषण करुन निर्णय घेण्याच्या शक्तीबद्दल अचंबा वाटत राहिला आणि लेनिनसंबंधी वाटणारी आदराची भावना तेव्हापासून जी मनात बसली, ती त्यानंतर आजपर्यंत वाढत राहिली आहे.”

असं हे पुस्तकं... आणि अशी त्याची कथा. एखाद्या पुस्तकालाही असा इतिहास असू शकतो. हे या छोट्याशा लेखातून सांगण्याचा हा प्रयत्न.