ढसाळ लिटरेचर फेस्टीव्हलमध्ये सविता प्रशांत यांची ‘मसणवाटा’ डॉक्युमेंट्री पहिली होती. त्यानंतर आणखी माहितीसाठी शोधाशोध केली होती, त्यावेळी प्रशांत पवार यांचा दिव्य मराठीत प्रसिद्ध झालेला लेख वाचला. आमच्या गावाकडं (रोहा-रायगड) मसणजोगी समाज नाही, त्यामुळे ते भयंकर अन् विदारक जीणं कधी पाहिलं नव्हतं, त्याबद्दल माहिती नव्हती. त्यामुळे डॉक्युमेंट्री पाहिल्यावर आणि नंतर प्रशांत पवारांचा लेख वाचल्यानंतर अधिक अस्वस्थ वाटलं होतं.
“आम्ही लोकांच्या मरणाची वाट पाहत असतो. कारण कुणीतरी मेला, तर आमच्या पोटाला अन्न मिळण्याची तजवीज होणार असते”, अशा आशयाचे संवाद त्या डॉक्युमेंट्रीमध्ये ऐकल्याचे आठवते.
मसणजोगी हा भटक्या जमातींपैकी समाज. गावकुसाबाहेर पालावरचं त्यांचं जगणं. अंत्यविधीसाठी लाकडं पुरवण्यापासून सरण रचण्यापर्यंतची कामं हा समाज करतो. स्मशाणातच झोपडी बांधून, मसणवट्याची राखण करतो. मेलेल्या व्यक्तीचे कपडे, वस्तू हक्काने मागून ते वापरतात. त्यांना त्यात काहीही वावगं किंवा भितीदायक वाटत नाही. कारण तेच मसणजोगी समाजाचं जगणं बनलंय. एकंदरीत जिथे इतर माणसांचा मृत्यू होऊन शेवट होतो, तिथून मसणजोगी समाजातील लोकांच्या जगण्याची सुरुवात होते.
किती भयंकर आहे हे! पण हे वास्तव आहे. आजही महाराष्ट्रात हा समाज आहे. कुणाच्यातरी मरणाची वाट पाहत, रोज सकाळी उठतो. कारण त्याचे जगणे कुणाच्यातरी मरणावर अवलंबून असते. असले विदारक जगणे आपल्याच राज्यात, आपल्यापासून काही भौगोलिक अंतरावर असताना आपण विकास आणि प्रगतीच्या गप्पा मारतो, हे किती विसंगत आहे!
मसणजोगी समाजाशी संबंध सांगणारा ‘स्पायडर’ हा सिनेमा २०१७ साली तामिळ, तेलुगू भाषेत प्रसिद्ध झाला होता. आता तो हिंदीत सुद्धा डब करण्यात आलाय. त्यामुळे पाहण्याची संधी मिळाली. प्रसिद्ध दाक्षिणात्य अभिनेता महेशबाबू ‘स्पायडर’मध्ये मुख्य भूमिकेत आहे. थ्रिलरपट असणारा हा सिनेमा समाजातील अत्यंत महत्वाच्या विषयाला अप्रत्यक्षपणे हात घालतो. मात्र आपल्याकडे फक्त तो थ्रिलर म्हणूनच पाहिला जाईल. मला त्या सिनेमातल्या खलनायकाच्या आयुष्याचा धांडोळा घेण्यात आणि त्यावर बोलण्यात स्वारस्य आहे. त्यावरच या ब्लॉगमधून बोलणार आहे.
‘स्पायडर’ सिनेमा पाहताना मला मसणजोगी समजावरील सविता प्रशांत यांच्या 'मसणवाटा' डॉक्युमेंट्रीची लख्खपणे आठवण झाली. कारण या सिनेमातील खलनायक मसणजोगी कुटुंबातून आलेला असतो. एवढाच संबंध नाही, तर खलनायक होण्याला सुद्धा त्याचे मसणजोगी कुटुंबातील असणे कारणीभूत असते. खलनायक म्हणून त्याच्याबद्दल चीड सिनेमा संपेपर्यंत निर्माण करण्यात दिग्दर्शक-लेखक वगैरे यशस्वी होतात. त्यासाठी मास-मर्डरचा वगैरे आधार घेतला गेलाय. मात्र तरीही काळजाच्या कुठल्यातरी कोपऱ्यात खलनायकाबद्दल आस्था सुद्धा टिकून राहते.
थांबा.. तुमचा गोंधळ होईल, म्हणून इथे सिनेमाची स्टोरी थोडक्यात सांगतो. जेणेकरून तुम्हाला एक अंदाज येईल.
शिवा (महेशबाबू) आयबी ऑफिसमध्ये फोन टॅपिंग विभागात काम करत असतो. त्याच्या कामाच्या अन् बुद्धीच्या हिशेबाने त्याला कमी पगार असतो. महिना केवळ ४० हजार रुपये. मात्र तो त्याच्या कामाचा विधायक वापर करत असतो. त्यामुळे त्याला त्यात रस असतो.
खरतर वरिष्ठांच्या आदेशाशिवाय टॅपिंग केलेले फोन कॉल ऐकायचे नसतात. पण शिवा ऐकतो आणि कुणी अडचणीत असेल, तर त्याला वाचवतो. हे सारे नियम विरोधी असते, पण शिवा विधायक वापर करु इच्छित असतो. कारण त्याला वाटते की, गुन्हा घडून गेल्यानंतर तपास, कोर्ट, शिक्षा वगैरे गोष्टी मुर्खपणाच्या आहेत. गुन्हा आधीच रोखता आला पाहिजे आणि आपण नियमबाह्य जाऊन तसे काम करायचे. गुन्हे रोखायचे. आणि तो तसे करण्यास सुरुवात करतो.
असेच एक दिवस एक मुलगी अडचणीत असल्याचे शिवाला तिच्या कॉलवरुन कळतं. तो तातडीने जवळच राहणाऱ्या त्याच्या पोलीस मैत्रिणीला तिच्या घरी जायला सांगतो. दुसऱ्या दिवशी बातमी असते की, शिवाची पोलीस मैत्रीण आणि अडचणीत असलेली मैत्रीण दोघींचीही हत्या झालीय. याचा शिवाला जबर धक्का बसतो. या धक्क्यात शिवा असताना, पोलीस आयुक्तांच्या फोन कॉलवरुन शिवाला कळते की, हा कुणीतरी सिरीयल किलर आहे, जो माणसांना मारत सुटलाय. इथेच सुरु होते सिनेमाची कथा.
खलनायक कोण आहे, तो लोकांना का मारत सुटला आहे, याचा शोध घेत शिवा खलनायकाच्या मुळापर्यंत पोहोचतो. ‘भैरव’ असे खलनायकाचे नाव असते. भैरव, त्याचा भाऊ भारथ, त्याची आई आणि वडील, असे चौघेजण स्मशानात राहत असतात. आजूबाजूच्या गावातील कुणी मेला, तर त्याचे अंत्यविधी करुन हे कुटुंब आपल्या जगण्याचं रहाटगाडं हाकत असतात. गावात कुणी मेला, की भैरवला प्रचंड आनंद होत असे. लोकांचं रडणं पाहून त्याला हसू येत असे. ते हसू विकृत म्हणायचं की, जगण्याची अपरिहार्यता, हा प्रश्न सिनेमा संपेपर्यंत माझ्या मनात कायम होता आणि अजूनही आहे.
एक वेळ अशी येते की, महिनाभर आजूबाजूच्या गावात कुणीच मरत नाही. त्यामुळे घरात प्रचंड अस्वस्थाता निर्माण होते. भैरव थोडा वेगळ्या स्वभावाचा असतो. कुणी मेला तरच आपलं आयुष्य चालणार, इतर वेळी भीक मागून जगायचं. या जगण्याची त्याच्या मनात तीव्र चीड असते.
याच रागातून भैरव गावातील चौघांची वेगवेगळ्या प्रकारे हत्या करतो. पाचवी हत्या करताना भैरव गावातील एकजण पाहतो आणि मग तो गावकऱ्यांना सांगतो. यातून गावकरी भैरवचं स्मशाणातील झोपडी जाळतात. त्यात भैरवची आई आणि वडील जळून खाक होतात. भैरव आणि भारथ हे दोघेच भाऊ वाचतात. आणि हेच पुढे खलनायक होतात.
एखाद्या सायको-सिरियल किलरसारखे हत्या करत सुटतात. हत्या झाल्यानंतर तिथल्या रडणाऱ्या लोकांचा आवाज ऐकण्यात दोघांना आनंद मिळत जातो. लोकांचं रडणं आवडण्याचं हे वेड लोकांच्या हत्या करण्यात परावर्तीत होतं आणि यातून शेकडो हत्या भैरव करत सुटतो.
मग एकेदिवशी भैरवचा भाऊ भारथ महेशबाबूच्या हाती लागतो आणि नंतर एका स्ट्रॅटेजिक प्लान करुन महेशबाबू भैरवलाही पकडतो. आणि दोघांनाही ठार करतो. वगैरे वगैरे. सिनेमा संपतो.
सिनेमा संपल्यानंतरही अनेक प्रश्न अनुत्तरीत राहतातच की. मसणजोगी समाज हा काही गुन्हेगारी समाज नाही. मात्र तरीही त्यांच्या समस्या, त्यांच्या मनात येत असणारे विचार या सगळ्याचा ज्यावेळी आपल्या मनात काहूर माजतो, त्यावेळी खलनायकाबद्दल अधिक विचार डोक्यात घोळू लागतात. तसे माझ्याही झाले.
भैरव सायको-सिरियल किलर बनून हत्या करत सुटला होता, हे चूकच. मात्र तो त्याकडे का वळला, याचा विचार सर्वसामान्य प्रेक्षक म्हणून सिनेमा पाहताना आपण करत नाही, तो करावा असेही कमर्शियल हेतूसाठी सिनेमा बनवणाऱ्यांना नाही. मात्र समाजातील संवेदनशील घटक म्हणून तो विचार आपल्या मनात यायला हवा.
केवळ एक थ्रिलरपट तयार करुन पैसे कमावण्याच्या हेतूने ‘स्पायडर’ केला गेलाय. मात्र त्या सिनेमात खोलवर सामाजिक संदर्भ आहेत. अर्थात ते सिनेमातील खलनायकाशी जोडून मसणजोगी समाजाचं नाकारात्मक चित्रण केलंय. मात्र आपण त्यावर दिशादर्शक चर्चा करणं गरजेचं आहे. कारण ‘सर्वांगीण विकास’ हे शब्द आपण ज्यावेळी वापरतो, त्यावेळी त्यात मसणजोगी समाज सुद्धा येतो. मात्र मसणजोगी असो किंवा त्यासारखे अन्य समाज, ज्यांना वगळूनच आपला सर्वांगीण विकास सुरु असल्याचे दिसते, हे दुर्दैव आहे. या सर्वाच्या मूळापर्यंत गेलो, तर ‘स्पायडर’ सिनेमातील भैरव खलनायक का बनला, याचेही मूळ सापडेल आणि आपण माणूस म्हणून किती संकुचित प्रवास करत आहोत, याचीही खोऱ्याने उदाहरणे सापडतील.
“आम्ही लोकांच्या मरणाची वाट पाहत असतो. कारण कुणीतरी मेला, तर आमच्या पोटाला अन्न मिळण्याची तजवीज होणार असते”, अशा आशयाचे संवाद त्या डॉक्युमेंट्रीमध्ये ऐकल्याचे आठवते.
मसणजोगी हा भटक्या जमातींपैकी समाज. गावकुसाबाहेर पालावरचं त्यांचं जगणं. अंत्यविधीसाठी लाकडं पुरवण्यापासून सरण रचण्यापर्यंतची कामं हा समाज करतो. स्मशाणातच झोपडी बांधून, मसणवट्याची राखण करतो. मेलेल्या व्यक्तीचे कपडे, वस्तू हक्काने मागून ते वापरतात. त्यांना त्यात काहीही वावगं किंवा भितीदायक वाटत नाही. कारण तेच मसणजोगी समाजाचं जगणं बनलंय. एकंदरीत जिथे इतर माणसांचा मृत्यू होऊन शेवट होतो, तिथून मसणजोगी समाजातील लोकांच्या जगण्याची सुरुवात होते.
किती भयंकर आहे हे! पण हे वास्तव आहे. आजही महाराष्ट्रात हा समाज आहे. कुणाच्यातरी मरणाची वाट पाहत, रोज सकाळी उठतो. कारण त्याचे जगणे कुणाच्यातरी मरणावर अवलंबून असते. असले विदारक जगणे आपल्याच राज्यात, आपल्यापासून काही भौगोलिक अंतरावर असताना आपण विकास आणि प्रगतीच्या गप्पा मारतो, हे किती विसंगत आहे!
मसणजोगी समाजाशी संबंध सांगणारा ‘स्पायडर’ हा सिनेमा २०१७ साली तामिळ, तेलुगू भाषेत प्रसिद्ध झाला होता. आता तो हिंदीत सुद्धा डब करण्यात आलाय. त्यामुळे पाहण्याची संधी मिळाली. प्रसिद्ध दाक्षिणात्य अभिनेता महेशबाबू ‘स्पायडर’मध्ये मुख्य भूमिकेत आहे. थ्रिलरपट असणारा हा सिनेमा समाजातील अत्यंत महत्वाच्या विषयाला अप्रत्यक्षपणे हात घालतो. मात्र आपल्याकडे फक्त तो थ्रिलर म्हणूनच पाहिला जाईल. मला त्या सिनेमातल्या खलनायकाच्या आयुष्याचा धांडोळा घेण्यात आणि त्यावर बोलण्यात स्वारस्य आहे. त्यावरच या ब्लॉगमधून बोलणार आहे.
‘स्पायडर’ सिनेमा पाहताना मला मसणजोगी समजावरील सविता प्रशांत यांच्या 'मसणवाटा' डॉक्युमेंट्रीची लख्खपणे आठवण झाली. कारण या सिनेमातील खलनायक मसणजोगी कुटुंबातून आलेला असतो. एवढाच संबंध नाही, तर खलनायक होण्याला सुद्धा त्याचे मसणजोगी कुटुंबातील असणे कारणीभूत असते. खलनायक म्हणून त्याच्याबद्दल चीड सिनेमा संपेपर्यंत निर्माण करण्यात दिग्दर्शक-लेखक वगैरे यशस्वी होतात. त्यासाठी मास-मर्डरचा वगैरे आधार घेतला गेलाय. मात्र तरीही काळजाच्या कुठल्यातरी कोपऱ्यात खलनायकाबद्दल आस्था सुद्धा टिकून राहते.
थांबा.. तुमचा गोंधळ होईल, म्हणून इथे सिनेमाची स्टोरी थोडक्यात सांगतो. जेणेकरून तुम्हाला एक अंदाज येईल.
शिवा (महेशबाबू) आयबी ऑफिसमध्ये फोन टॅपिंग विभागात काम करत असतो. त्याच्या कामाच्या अन् बुद्धीच्या हिशेबाने त्याला कमी पगार असतो. महिना केवळ ४० हजार रुपये. मात्र तो त्याच्या कामाचा विधायक वापर करत असतो. त्यामुळे त्याला त्यात रस असतो.
खरतर वरिष्ठांच्या आदेशाशिवाय टॅपिंग केलेले फोन कॉल ऐकायचे नसतात. पण शिवा ऐकतो आणि कुणी अडचणीत असेल, तर त्याला वाचवतो. हे सारे नियम विरोधी असते, पण शिवा विधायक वापर करु इच्छित असतो. कारण त्याला वाटते की, गुन्हा घडून गेल्यानंतर तपास, कोर्ट, शिक्षा वगैरे गोष्टी मुर्खपणाच्या आहेत. गुन्हा आधीच रोखता आला पाहिजे आणि आपण नियमबाह्य जाऊन तसे काम करायचे. गुन्हे रोखायचे. आणि तो तसे करण्यास सुरुवात करतो.
असेच एक दिवस एक मुलगी अडचणीत असल्याचे शिवाला तिच्या कॉलवरुन कळतं. तो तातडीने जवळच राहणाऱ्या त्याच्या पोलीस मैत्रिणीला तिच्या घरी जायला सांगतो. दुसऱ्या दिवशी बातमी असते की, शिवाची पोलीस मैत्रीण आणि अडचणीत असलेली मैत्रीण दोघींचीही हत्या झालीय. याचा शिवाला जबर धक्का बसतो. या धक्क्यात शिवा असताना, पोलीस आयुक्तांच्या फोन कॉलवरुन शिवाला कळते की, हा कुणीतरी सिरीयल किलर आहे, जो माणसांना मारत सुटलाय. इथेच सुरु होते सिनेमाची कथा.
खलनायक कोण आहे, तो लोकांना का मारत सुटला आहे, याचा शोध घेत शिवा खलनायकाच्या मुळापर्यंत पोहोचतो. ‘भैरव’ असे खलनायकाचे नाव असते. भैरव, त्याचा भाऊ भारथ, त्याची आई आणि वडील, असे चौघेजण स्मशानात राहत असतात. आजूबाजूच्या गावातील कुणी मेला, तर त्याचे अंत्यविधी करुन हे कुटुंब आपल्या जगण्याचं रहाटगाडं हाकत असतात. गावात कुणी मेला, की भैरवला प्रचंड आनंद होत असे. लोकांचं रडणं पाहून त्याला हसू येत असे. ते हसू विकृत म्हणायचं की, जगण्याची अपरिहार्यता, हा प्रश्न सिनेमा संपेपर्यंत माझ्या मनात कायम होता आणि अजूनही आहे.
एक वेळ अशी येते की, महिनाभर आजूबाजूच्या गावात कुणीच मरत नाही. त्यामुळे घरात प्रचंड अस्वस्थाता निर्माण होते. भैरव थोडा वेगळ्या स्वभावाचा असतो. कुणी मेला तरच आपलं आयुष्य चालणार, इतर वेळी भीक मागून जगायचं. या जगण्याची त्याच्या मनात तीव्र चीड असते.
याच रागातून भैरव गावातील चौघांची वेगवेगळ्या प्रकारे हत्या करतो. पाचवी हत्या करताना भैरव गावातील एकजण पाहतो आणि मग तो गावकऱ्यांना सांगतो. यातून गावकरी भैरवचं स्मशाणातील झोपडी जाळतात. त्यात भैरवची आई आणि वडील जळून खाक होतात. भैरव आणि भारथ हे दोघेच भाऊ वाचतात. आणि हेच पुढे खलनायक होतात.
एखाद्या सायको-सिरियल किलरसारखे हत्या करत सुटतात. हत्या झाल्यानंतर तिथल्या रडणाऱ्या लोकांचा आवाज ऐकण्यात दोघांना आनंद मिळत जातो. लोकांचं रडणं आवडण्याचं हे वेड लोकांच्या हत्या करण्यात परावर्तीत होतं आणि यातून शेकडो हत्या भैरव करत सुटतो.
मग एकेदिवशी भैरवचा भाऊ भारथ महेशबाबूच्या हाती लागतो आणि नंतर एका स्ट्रॅटेजिक प्लान करुन महेशबाबू भैरवलाही पकडतो. आणि दोघांनाही ठार करतो. वगैरे वगैरे. सिनेमा संपतो.
सिनेमा संपल्यानंतरही अनेक प्रश्न अनुत्तरीत राहतातच की. मसणजोगी समाज हा काही गुन्हेगारी समाज नाही. मात्र तरीही त्यांच्या समस्या, त्यांच्या मनात येत असणारे विचार या सगळ्याचा ज्यावेळी आपल्या मनात काहूर माजतो, त्यावेळी खलनायकाबद्दल अधिक विचार डोक्यात घोळू लागतात. तसे माझ्याही झाले.
भैरव सायको-सिरियल किलर बनून हत्या करत सुटला होता, हे चूकच. मात्र तो त्याकडे का वळला, याचा विचार सर्वसामान्य प्रेक्षक म्हणून सिनेमा पाहताना आपण करत नाही, तो करावा असेही कमर्शियल हेतूसाठी सिनेमा बनवणाऱ्यांना नाही. मात्र समाजातील संवेदनशील घटक म्हणून तो विचार आपल्या मनात यायला हवा.
केवळ एक थ्रिलरपट तयार करुन पैसे कमावण्याच्या हेतूने ‘स्पायडर’ केला गेलाय. मात्र त्या सिनेमात खोलवर सामाजिक संदर्भ आहेत. अर्थात ते सिनेमातील खलनायकाशी जोडून मसणजोगी समाजाचं नाकारात्मक चित्रण केलंय. मात्र आपण त्यावर दिशादर्शक चर्चा करणं गरजेचं आहे. कारण ‘सर्वांगीण विकास’ हे शब्द आपण ज्यावेळी वापरतो, त्यावेळी त्यात मसणजोगी समाज सुद्धा येतो. मात्र मसणजोगी असो किंवा त्यासारखे अन्य समाज, ज्यांना वगळूनच आपला सर्वांगीण विकास सुरु असल्याचे दिसते, हे दुर्दैव आहे. या सर्वाच्या मूळापर्यंत गेलो, तर ‘स्पायडर’ सिनेमातील भैरव खलनायक का बनला, याचेही मूळ सापडेल आणि आपण माणूस म्हणून किती संकुचित प्रवास करत आहोत, याचीही खोऱ्याने उदाहरणे सापडतील.
नामदेव अंजना | www.namdevanjana.com
No comments:
Post a Comment