नय्यर साब

कुलदीप नय्यर काय करायचे की, वाघा-अटारी सीमेवर जायचे. दरवर्षी १४ किंवा १५ ऑगास्टला. आणि तिथे जाऊन मेणबत्त्या लावायचे. हे गेली पंधरा - सोळा वर्षे सुरू होते. यामागे उद्देश एकच - भारत आणि पाकिस्तान या दोन देशात शांतता प्रस्थापित व्हावी. किती छोटीशी कृती, पण किती उदात्त अर्थाचा संदेश!

आज कुलदीप नय्यर यांचं निधन झालं. आता यापुढे सीमेवर जाऊन मेणबत्त्या पेटवून शांततेचा संदेश कोण देईल की नाही, ते माहित नाही. पण १४ आणि १५ ऑगस्टला वाघा अटारी सीमा 'कुलदीप नय्यर' नावाच्या शांतीदूताची वाट पाहत राहील, एवढं नक्की.

स्वातंत्र्यपूर्व भारतात जन्म. आता पाकिस्तानात असलेलं सियालकोट हे जन्मगाव. वयाच्या पंचविशी-तिशीत फाळणी झाली. त्यामुळे फाळणीच्या जखमा झाल्या, त्यावेळी ते जाणते होते. दोन्हीकडील लोकांचे अश्रू त्यांनी पाहिले होते. कदाचित म्हणूनच या दोन देशांनी शांततेत राहावे, यासाठी मरेपर्यंत त्यांचा जीव तुटत राहिला.

दोन वर्षांपूर्वी अरुण शेवते सरांच्या ऋतुरंग दिवाळी अंकात फाळणीचा अनुभव कुलदीप नय्यर यांनी कथन केला आहे. वाचताना अंगावर काटा येतो. काय तो थरार!!!

कितीतरी ऐतिहासिक घटनांचा साक्षीदार होता हा माणूस. फाळणी असो वा भारत - पाकिस्तान युद्ध, आणीबाणी असो वा देशाच्या खासगी रणनीती.

लाल बहादुर शास्त्री यांचे ते माध्यम सल्लागार होते. शास्त्रींचे निधन झाले, त्यावेळी ते त्यांच्यासोबत होते. शास्त्रींच्या निधनाच्या कारणाबाबत अजूनही दबक्या आवाजात संशय घेतला जातो. या विषयावरही अधिकाराने आणि नेमके बोलणारे नय्यर हेच होते. ते अनेकदा बोललेही. नाही असे नाही.

भारत पाकिस्तान यांची फाळणी ज्या इंग्रज अधिकाऱ्याने केली. म्हणजे ज्याने पाहणी करून सीमा रेषा आखून दिली, त्या रेडक्लिफ या अधिकाऱ्याची लंडनमध्ये जाऊन नय्यर यांनी भेट घेतली आणि फाळणी नक्की कशी झाली, याची माहिती घेतली. नकाशा होता का, किती शहरे इकडे, किती शहरे तिकडे असे काही ठरले होते का, हे नय्यर यांनी त्याला विचारले होते. त्याचा दस्तऐवज सुद्धा त्यांच्याकडे होता.

स्वातंत्र्योत्तर भारताची वाटचाल, धोरणे, चुकीचे निर्णय वगैरे गोष्टींवर अधिकाराने बोलणारा, माहिती देणारा माणूस आपण आज गमावला.

८० हून अधिक वृत्तपत्र, १४ विविध भाषांमधून लेखन, अनेक पुस्तके, व्याख्याने... विचारविश्व किती मोठे होते या माणसाचे!!

कुलदीप नय्यर आज गेले. ९५ वर्षांचे होते. वय झालेच होते. मात्र भारत आणि पाकिस्तान यांच्यात शांतता नांदावी म्हणून आपल्या पत्रकारितेच्या पलिकडे जात प्रयत्न करणारा सच्चा मानवतावादी आज हरपला.

खरं सांगतो, आज भारत - पाकिस्तानच्या सीमेवरील तीक्ष्ण काटेरी कुंपण सुद्धा भावूक झालं असेल. नय्यर साब, तुम्हाला आदरांजली.

नामदेव अंजना | www.namdevanjana.com

गुरुदास कामत : विद्यार्थी नेता ते केंद्रीय मंत्री

ऑफिसमधून घरी येताना शेअर टॅक्सीने येत होतो. अंधेरीहून निघाल्यानंतर पुढे गोरेगावपर्यंत बोरीवलीकडे जाणाऱ्या मार्गावरील स्ट्रिट लाईट पोलवर बॅनर अडकवले होते. राजीव गांधींचा मोठा फोटो आणि खाली उजव्या कोपऱ्यात गुरुदास कामत यांचा छोटासा फोटो.

टॅक्सीत असल्याने बॅनरवरील मजकूर नीट वाचता येत नव्हते. बॅनरवर काय लिहिले होते ते, कळत नव्हते. पण आजच गुरुदास कामत यांचं निधन झाल्याची बातमी करुन आलो होतो. त्यामुळे मनात अंदाज लावला, गुरुदास कामत यांना श्रद्धांजली अर्पण करणारे पोस्टर असतील. पण विचार आला, मग राजीव गांधी का पोस्टरवर? स्थानिक कुणीतरी कार्यकर्ते असायला हवे होते.

पुढे एका ठिकाणी ट्राफिकमध्ये अडकलो, तेव्हा बॅनरवरील मजकूर वाचला. तर ते बॅनर राजीव गांधी यांच्या जयंतीनिमित्त (20 ऑगस्ट) आदरांजली अर्पण करणारे होते. गुरुदास कामत यांनीच लावलेले.

गुरुदास कामत हे राजीव गांधी यांचे एकनिष्ठ कार्यकर्ते होते. असे म्हटले जाते की, गुरुदास कामत युवक काँग्रेसचे अध्यक्ष असताना राजीव गांधी मुंबईत दौऱ्यानिमित्त आले की, त्यांची गाडी चालवण्यापासून सर्व पाहत असत. (या पोस्टसोबत जोडलेला फोटो पाहू शकता. यातही युवक काँग्रेसचे अध्यक्ष असताना गुरुदास कामत गाडी चालवत आहेत, आणि मागे राजीव गांधी बसलेत.) पक्षाचा वरिष्ठ म्हणूनच नव्हे, तर वैयक्तिकरित्या ते राजीव गांधींच्या प्रभावात होते. त्याच राजीव गांधी यांना जयंतीदिनी आदरांजील अर्पण करणारे लावलेले बॅनरही उतरले नाहीत, तोच गुरुदास कामत यांचं निधन झालं. आता त्याच ठिकाणी उद्या त्यांचे बॅनर लागतील. हा विचार करुनच काळजात थोडसं धस्स झालं.

गांधी घरण्याचे ते कायमच एकनिष्ठ राहिले. पक्ष सोडण्यापर्यंत पावलं नेली असताना, केवळ गांधी कुटुंबीयांच्या आदराखातर ते शांत बसले.

गुरुदास कामत शांत स्वभावाचे होते. पार्ल्यात असताना कृष्णा हेगडे यांच्या प्रचारासाठी आले होते. त्यावेळी त्यांची दोन भाषण ऐकलीयेत. शांतपणे बोलणं, हे वैशिष्ट्य. उगाच अकांडतांडव नव्हता. संजय निरुपम यांच्यासारख्या काहीशा आक्रमक नेत्याशी त्यांचं कधीच पटलं नाही, ते बहुधा त्यांच्या या शांत स्वभावामुळेच असावे.

गुरुदास कामत यांना घरातून कोणताच राजकीय वारसा नव्हता. वडील खासगी क्षेत्रात होते. कुर्ल्यात लहानाचे मोठे झालेले गुरुदास कामत यांनी महाविद्यालयीन विद्यार्थी संघटनेपासून आपला प्रवास सुरु केला. म्हणजे ग्राऊंडपासून.

गुरुदास कामत यांना राजकारणात जे काही मिळाले, ते आयतं मिळालं नाही. मेहनत, एकनिष्ठपणा आणि जिद्दीच्या जोरावर त्यांनी सर्व पदं मिळवली. पोद्दार कॉलेजचा विद्यार्थी संघटनेचा सेक्रेटरी ते गव्हर्नमेंट लॉ कॉलेजमध्ये विद्यार्थी संघटनेचा अध्यक्ष, त्यानंतर काँग्रेसचा सदस्य ते युवक काँग्रेसचा अध्यक्ष, पुढे आपल्या गुणांच्या जोरावर ते अगदी केंद्रीय मंत्रिपदापर्यंत पोहोचले.

मुंबई काँग्रेस आणि गुरुदास कामत हे एक समीकरण बनले. मुंबईतल्या पहिल्या पाच नेत्यांमधील गुरुदास कामत होते. मुरली देवराही होते. मात्र मुरली देवरा हे कायमच उच्चभ्रूंचे नेते वाटायचे. ते कधीच कार्यकर्त्यांसोबत मिसळले नाहीत, असे जाणकार सांगतात. गुरुदास कामत तसे छोट्य-मोठ्या आंदोलनातही रस्त्यावर उतरत. म्हणून तर संजय निरुपम यांच्याशी वादानंतर मुंबई काँग्रेस आरपार दुंभगल्यासारखी झाली होती. आणि हाय-कमांडला हस्तक्षेप करावं लागलं होतं.

गुरुदास कामत यांच्या जाण्याने राज्यात किंवा देशात काँग्रेसला मतांच्या दृष्टीने फारसा फरक पडणार नाही, हे स्पष्ट आहे. मात्र केवळ तिकिटांसाठी एका पक्षातून दुसऱ्या पक्षात उड्या मारणाऱ्या नेत्यांच्या काळात गुरुदास कामत यांच्यासारखा कमालीचा एकनिष्ठ नेता काँग्रेसने आज गमावला, एवढं निश्चित.

उद्या ऑफिसमधून येताना, हायवेवरील त्याच बॅनरच्या जागी गुरुदास कामत यांना आदरांजली वाहणारे बॅनर पाहताना, कामतांचा हा प्रवास पुन्हा आठवेल, एवढं नक्की. गुरुदास कामत यांना मनापासून आदरांजली.

नामदेव अंजना | www.namdevanjana.com

स्पायडर आणि मसणजोगी

ढसाळ लिटरेचर फेस्टीव्हलमध्ये सविता प्रशांत यांची ‘मसणवाटा’ डॉक्युमेंट्री पहिली होती. त्यानंतर आणखी माहितीसाठी शोधाशोध केली होती, त्यावेळी प्रशांत पवार यांचा दिव्य मराठीत प्रसिद्ध झालेला लेख वाचला. आमच्या गावाकडं (रोहा-रायगड) मसणजोगी समाज नाही, त्यामुळे ते भयंकर अन् विदारक जीणं कधी पाहिलं नव्हतं, त्याबद्दल माहिती नव्हती. त्यामुळे डॉक्युमेंट्री पाहिल्यावर आणि नंतर प्रशांत पवारांचा लेख वाचल्यानंतर अधिक अस्वस्थ वाटलं होतं.
“आम्ही लोकांच्या मरणाची वाट पाहत असतो. कारण कुणीतरी मेला, तर आमच्या पोटाला अन्न मिळण्याची तजवीज होणार असते”, अशा आशयाचे संवाद त्या डॉक्युमेंट्रीमध्ये ऐकल्याचे आठवते.
मसणजोगी हा भटक्या जमातींपैकी समाज. गावकुसाबाहेर पालावरचं त्यांचं जगणं. अंत्यविधीसाठी लाकडं पुरवण्यापासून सरण रचण्यापर्यंतची कामं हा समाज करतो. स्मशाणातच झोपडी बांधून, मसणवट्याची राखण करतो. मेलेल्या व्यक्तीचे कपडे, वस्तू हक्काने मागून ते वापरतात. त्यांना त्यात काहीही वावगं किंवा भितीदायक वाटत नाही. कारण तेच मसणजोगी समाजाचं जगणं बनलंय. एकंदरीत जिथे इतर माणसांचा मृत्यू होऊन शेवट होतो, तिथून मसणजोगी समाजातील लोकांच्या जगण्याची सुरुवात होते.
किती भयंकर आहे हे! पण हे वास्तव आहे. आजही महाराष्ट्रात हा समाज आहे. कुणाच्यातरी मरणाची वाट पाहत, रोज सकाळी उठतो. कारण त्याचे जगणे कुणाच्यातरी मरणावर अवलंबून असते. असले विदारक जगणे आपल्याच राज्यात, आपल्यापासून काही भौगोलिक अंतरावर असताना आपण विकास आणि प्रगतीच्या गप्पा मारतो, हे किती विसंगत आहे!
मसणजोगी समाजाशी संबंध सांगणारा ‘स्पायडर’ हा सिनेमा २०१७ साली तामिळ, तेलुगू भाषेत प्रसिद्ध झाला होता. आता तो हिंदीत सुद्धा डब करण्यात आलाय. त्यामुळे पाहण्याची संधी मिळाली. प्रसिद्ध दाक्षिणात्य अभिनेता महेशबाबू ‘स्पायडर’मध्ये मुख्य भूमिकेत आहे. थ्रिलरपट असणारा हा सिनेमा समाजातील अत्यंत महत्वाच्या विषयाला अप्रत्यक्षपणे हात घालतो. मात्र आपल्याकडे फक्त तो थ्रिलर म्हणूनच पाहिला जाईल. मला त्या सिनेमातल्या खलनायकाच्या आयुष्याचा धांडोळा घेण्यात आणि त्यावर बोलण्यात स्वारस्य आहे. त्यावरच या ब्लॉगमधून बोलणार आहे.
‘स्पायडर’ सिनेमा पाहताना मला मसणजोगी समजावरील सविता प्रशांत यांच्या 'मसणवाटा' डॉक्युमेंट्रीची लख्खपणे आठवण झाली. कारण या सिनेमातील खलनायक मसणजोगी कुटुंबातून आलेला असतो. एवढाच संबंध नाही, तर खलनायक होण्याला सुद्धा त्याचे मसणजोगी कुटुंबातील असणे कारणीभूत असते. खलनायक म्हणून त्याच्याबद्दल चीड सिनेमा संपेपर्यंत निर्माण करण्यात दिग्दर्शक-लेखक वगैरे यशस्वी होतात. त्यासाठी मास-मर्डरचा वगैरे आधार घेतला गेलाय. मात्र तरीही काळजाच्या कुठल्यातरी कोपऱ्यात खलनायकाबद्दल आस्था सुद्धा टिकून राहते.
थांबा.. तुमचा गोंधळ होईल, म्हणून इथे सिनेमाची स्टोरी थोडक्यात सांगतो. जेणेकरून तुम्हाला एक अंदाज येईल.
शिवा (महेशबाबू) आयबी ऑफिसमध्ये फोन टॅपिंग विभागात काम करत असतो. त्याच्या कामाच्या अन् बुद्धीच्या हिशेबाने त्याला कमी पगार असतो. महिना केवळ ४० हजार रुपये. मात्र तो त्याच्या कामाचा विधायक वापर करत असतो. त्यामुळे त्याला त्यात रस असतो.
खरतर वरिष्ठांच्या आदेशाशिवाय टॅपिंग केलेले फोन कॉल ऐकायचे नसतात. पण शिवा ऐकतो आणि कुणी अडचणीत असेल, तर त्याला वाचवतो. हे सारे नियम विरोधी असते, पण शिवा विधायक वापर करु इच्छित असतो. कारण त्याला वाटते की, गुन्हा घडून गेल्यानंतर तपास, कोर्ट, शिक्षा वगैरे गोष्टी मुर्खपणाच्या आहेत. गुन्हा आधीच रोखता आला पाहिजे आणि आपण नियमबाह्य जाऊन तसे काम करायचे. गुन्हे रोखायचे. आणि तो तसे करण्यास सुरुवात करतो.
असेच एक दिवस एक मुलगी अडचणीत असल्याचे शिवाला तिच्या कॉलवरुन कळतं. तो तातडीने जवळच राहणाऱ्या त्याच्या पोलीस मैत्रिणीला तिच्या घरी जायला सांगतो. दुसऱ्या दिवशी बातमी असते की, शिवाची पोलीस मैत्रीण आणि अडचणीत असलेली मैत्रीण दोघींचीही हत्या झालीय. याचा शिवाला जबर धक्का बसतो. या धक्क्यात शिवा असताना, पोलीस आयुक्तांच्या फोन कॉलवरुन शिवाला कळते की, हा कुणीतरी सिरीयल किलर आहे, जो माणसांना मारत सुटलाय. इथेच सुरु होते सिनेमाची कथा.
खलनायक कोण आहे, तो लोकांना का मारत सुटला आहे, याचा शोध घेत शिवा खलनायकाच्या मुळापर्यंत पोहोचतो. ‘भैरव’ असे खलनायकाचे नाव असते. भैरव, त्याचा भाऊ भारथ, त्याची आई आणि वडील, असे चौघेजण स्मशानात राहत असतात. आजूबाजूच्या गावातील कुणी मेला, तर त्याचे अंत्यविधी करुन हे कुटुंब आपल्या जगण्याचं रहाटगाडं हाकत असतात. गावात कुणी मेला, की भैरवला प्रचंड आनंद होत असे. लोकांचं रडणं पाहून त्याला हसू येत असे. ते हसू विकृत म्हणायचं की, जगण्याची अपरिहार्यता, हा प्रश्न सिनेमा संपेपर्यंत माझ्या मनात कायम होता आणि अजूनही आहे.
एक वेळ अशी येते की, महिनाभर आजूबाजूच्या गावात कुणीच मरत नाही. त्यामुळे घरात प्रचंड अस्वस्थाता निर्माण होते. भैरव थोडा वेगळ्या स्वभावाचा असतो. कुणी मेला तरच आपलं आयुष्य चालणार, इतर वेळी भीक मागून जगायचं. या जगण्याची त्याच्या मनात तीव्र चीड असते.
याच रागातून भैरव गावातील चौघांची वेगवेगळ्या प्रकारे हत्या करतो. पाचवी हत्या करताना भैरव गावातील एकजण पाहतो आणि मग तो गावकऱ्यांना सांगतो. यातून गावकरी भैरवचं स्मशाणातील झोपडी जाळतात. त्यात भैरवची आई आणि वडील जळून खाक होतात. भैरव आणि भारथ हे दोघेच भाऊ वाचतात. आणि हेच पुढे खलनायक होतात.
एखाद्या सायको-सिरियल किलरसारखे हत्या करत सुटतात. हत्या झाल्यानंतर तिथल्या रडणाऱ्या लोकांचा आवाज ऐकण्यात दोघांना आनंद मिळत जातो. लोकांचं रडणं आवडण्याचं हे वेड लोकांच्या हत्या करण्यात परावर्तीत होतं आणि यातून शेकडो हत्या भैरव करत सुटतो.
मग एकेदिवशी भैरवचा भाऊ भारथ महेशबाबूच्या हाती लागतो आणि नंतर एका स्ट्रॅटेजिक प्लान करुन महेशबाबू भैरवलाही पकडतो. आणि दोघांनाही ठार करतो. वगैरे वगैरे. सिनेमा संपतो.
सिनेमा संपल्यानंतरही अनेक प्रश्न अनुत्तरीत राहतातच की. मसणजोगी समाज हा काही गुन्हेगारी समाज नाही. मात्र तरीही त्यांच्या समस्या, त्यांच्या मनात येत असणारे विचार या सगळ्याचा ज्यावेळी आपल्या मनात काहूर माजतो, त्यावेळी खलनायकाबद्दल अधिक विचार डोक्यात घोळू लागतात. तसे माझ्याही झाले.
भैरव सायको-सिरियल किलर बनून हत्या करत सुटला होता, हे चूकच. मात्र तो त्याकडे का वळला, याचा विचार सर्वसामान्य प्रेक्षक म्हणून सिनेमा पाहताना आपण करत नाही, तो करावा असेही कमर्शियल हेतूसाठी सिनेमा बनवणाऱ्यांना नाही. मात्र समाजातील संवेदनशील घटक म्हणून तो विचार आपल्या मनात यायला हवा.
केवळ एक थ्रिलरपट तयार करुन पैसे कमावण्याच्या हेतूने ‘स्पायडर’ केला गेलाय. मात्र त्या सिनेमात खोलवर सामाजिक संदर्भ आहेत. अर्थात ते सिनेमातील खलनायकाशी जोडून मसणजोगी समाजाचं नाकारात्मक चित्रण केलंय. मात्र आपण त्यावर दिशादर्शक चर्चा करणं गरजेचं आहे. कारण ‘सर्वांगीण विकास’ हे शब्द आपण ज्यावेळी वापरतो, त्यावेळी त्यात मसणजोगी समाज सुद्धा येतो. मात्र मसणजोगी असो किंवा त्यासारखे अन्य समाज, ज्यांना वगळूनच आपला सर्वांगीण विकास सुरु असल्याचे दिसते, हे दुर्दैव आहे. या सर्वाच्या मूळापर्यंत गेलो, तर ‘स्पायडर’ सिनेमातील भैरव खलनायक का बनला, याचेही मूळ सापडेल आणि आपण माणूस म्हणून किती संकुचित प्रवास करत आहोत, याचीही खोऱ्याने उदाहरणे सापडतील.

नामदेव अंजना | www.namdevanjana.com