ज्यूस

पराग फाटक या बीबीसीत काम करणाऱ्या पत्रकार मित्राने नेहमीप्रमाणे काही इन्फॉर्मेटिव्ह लिंक पाठवल्या. त्यात एक लिंक या शॉर्ट फिल्मची होती. 'ज्यूस' असे नाव वाचल्यावर पहिले मनात आले, कुठल्यातरी हलक्या-फुलक्या विषयावरील असावी. म्हणून वेळेचा दुरुपयोग टाळण्यासाठी नाजरांदाज करणार, तेवढ्यात त्याखाली परागने लिहिलेले वाचले. त्याने लिहिलेले, 'मसान' सिनेमाचा दिग्दर्शक निरज घेवन याने दिग्दर्शित केलीय ही शॉर्ट फिल्म. मग अर्थात कुतूहल वाढले. आणि पटदिशी लिंकवर क्लिक केले.

मसान सिनेमामुळे निरज घेवनबद्दल आदरही वाढला आहे आणि अपेक्षाही. म्हणून कदाचित लिंकवर क्लिक अत्यंत तत्परतेने केले असावे. विशेष म्हणजे या शॉर्ट फिल्मच्या दिग्दर्शनाची जबाबदारी निरजकडे आहेच, पण लेखनही त्यानेच केले आहे. त्यामुळे लेखकाचे अँगल त्याने उत्तमपणे दिग्दर्शनावेळी दाखवला आहे.

तर शॉर्ट फिल्म मोजून १४ मिनिटांची आहे. अगदी सुरुवातीचे क्रेडिट लाईन्स, टायटल आणि शेवटच्या क्रेडिट लाईन्स पकडून. म्हणजे दृश्य आणि भाष्य यासाठीचा कालावधी फार फार तर १३ मिनिटांचा. मात्र ही १३ मिनिटे सुद्धा अत्यंत प्रभावी आणि क्लास पद्धतीने वापरली आहेत. जे सांगायचंय ते अत्यंत नेमक्या दृश्यात मांडलंय आणि गरज भासेल तिथेच संवादाचा वापर आहे.

आता हे आपापल्या आकलन क्षमतेवर आधारित आहे. पण मी एकूण तीनवेळा पहिली ही शॉर्ट फिल्म. पहिल्यांदा ही शॉर्ट फिल्म पहिली, तेव्हा कंटेंट आणि मांडणी लक्षात आली. शब्दांविना साधलेले संवाद सुद्धा ध्यानात आले. मात्र तरीही काहीतरी मिस होतंय, असे वाटले आणि पुन्हा पाहिली. विशेष म्हणजे, दुसऱ्यांदा पाहील्यावरही वाटले की अजून एकदा पहावी. आणखी काहीतरी गवसेल. तीनही वेळा मला अनेक बारीक-सारीक गोष्टी नव्याने कळल्या.

इतक्या कमी कालावधीत नीरजने केवढ्या तरी मोठ्या, खोल आणि गंभीर विषयावर प्रभावी भाष्य केले आहे. तेही अत्यंत जबाबदारीने आणि सृजनशीलतेचा यथायोग्य वापर करुन. १४ मिनिटांमधील कोणताही सेकंद वाया न घालवता, त्यात विषयाचे दृश्य-अदृश्य संवाद भरले आहेत. उगाचच संवाद नाहीत किंवा उगाचच दृश्य नाहीत. जे आहेत, ते सारे विषयाची गरज वाटते..

शॉर्ट फिल्म विषय महिलांचा असला, तरी त्यातील अंतिम प्रश्न मात्र पुरुषांना आहे. अपरिहार्य आणि साहजिक प्रश्न आहेत. तुमच्या-आमच्या भाषेत सांगायचे, तर महिलांना रोजच्या जगण्यात कसे दुय्यम स्थान आहे, हे या फिल्ममध्ये दाखवले आहे. आणि थोड्या किचकट भाषेत बोलायचे तर पुरुषप्रधान संस्कृतीचे नगडे रुप दाखवणारी ही मोठ्या अर्थाची लहानशी कलाकृती आहे. एकंदरीत या शॉर्ट फिल्मची वन लाईन अशी आहे. मात्र अत्यंत प्रभावी दृश्य आणि संवादाच्या जोरावर आवश्यक आणि नेमका मेसेज दिग्दर्शकाने पोहोचवला आहे. कारण शॉर्ट फिल्म पाहून पूर्ण झाल्यावर पुरुष असल्याने, मान शरमेनं खाली जातेच. कुणा पुरुषाची जात नसेल, तर आपणही या पुरुषप्रधान संस्कृतीचे भाग आहोत, हे निश्चित.

काही दिवसांपूर्वीच मी आणि माझी पुण्यातील एक मैत्रीण मिनाज यासंदर्भात बोलत होतो. स्त्रीला कशी दुय्यम वागणूक इथल्या संस्कृतीत आहे यासंदर्भात. अगदी साध्या सोप्या गोष्टी असतात. पण त्यातला अर्थ भयंकर मोठा असतो. म्हणजे, बोलता बोलता मीनाज म्हणाली, घरकाम करणाऱ्या बाईला आपल्याकडे मावशी म्हटले जाते. का तर मावशी म्हणजे आईकडील नाते. त्याच ठिकाणी कुणी पुरुष असेल, तर त्याला मामा म्हटले जाते. का तर पुन्हा आईकडील नाते. आईकाडील नात्यांना असे दुय्यम दर्जा देण्याची एक अप्रत्यक्ष परंपरा चालत आलीय. हे एक उदाहरण झाले. खरंतर अशी अनेक उदाहरणे आहेत. असो. जरी हे किस्से विषयानुरुप असले, तरी आपण पुन्हा शॉर्ट फिल्मच्या विषयाकडे येऊ.

शॉर्ट फिल्मची कथा सांगून, ती पाहण्याची मजा मला घालवायची नाही. पण काही कथेचा ओझरता उल्लेख करायला आवडेल. कारण त्यातल्या काही गोष्टी मोठी भाष्य करतात.

पाच जोडपे आणि एक घरकाम करणारी महिला, अशी एकूण अकरा स्टारकास्ट आहेत. पैकी मंजू सिंग नामक महिलेच्या घरात एक गेट-टूगेदर आयोजित केलेला असतो. आधी चार पुरुष हॉलमध्ये बसून दारु, त्यासोबत चिकनवर ताव मारत असतात. मध्येच काही लागले तर किचनमध्ये काम करत असलेल्या मंजूला हाक मारतात. या चारही जणांच्या बायका किचनमध्ये काम करत असतात. काही वेळाने नव्यानेच लग्न झालेलं जोडपे येतं. तो पुरुषही आधीच्या पुरुषांमध्ये दारुच्या पंगतीत बसतो आणि बायकोला मंजू सोबत किचनमध्ये धाडतो. आपल्या बायकोला काही नवीन पदार्थ शिकवण्याची मंजूला विनंती करतो.

किचनची रचना एखाद्या गॅस चेंबरसारखी भासते. आता प्रचंड गरमी. धूर. उकाडा. एकंदरीत कोंडामरा असतो. त्या बाहेर दारुसोबत चिकानावर ताव मारत असलेल्या नवऱ्यांसाठी काहीबाही बनवत असतात. दुसऱ्या एका खोलीत मुले असतात. तिथेही मुलगा आणि मुलगी असा फरक प्रकर्षाने जाणवतो. तो रुमही एखाद्या चेंबरसारखा वाटतो. त्यात मुलांचे विश्व कोंडले आहे, असा अप्रत्यक्ष ध्वनी प्रतीत होतो.

स्त्रीला देण्यात येणाऱ्या दुय्यम स्थानाची नेमकी स्थिती यातून मांडली आहे. मात्र यातील काही गोष्टी प्रचंड बोल्ड करुन सांगायला हव्यात. कारण या कथेचे वेगळेपण त्यात दडले असावे, असे वाटते.

ज्यावेळी या साऱ्या स्त्रिया किचनमध्ये काम करत असतात, त्यावेळी त्या त्यांच्यासाठी चहा बनवतात. आणि चहा पिण्यावेळी इतर स्त्रिया तेथे घरकाम करणाऱ्या स्त्रिला कशाप्रकारे भेदाची वागणूक देता, हे नेकमेपणाने दिग्दर्शकाने दाखवले आहे. अगदी कोणत्याही संवादाविना. पुरुष महिलांना दुय्यम वागणूक देत असले, तरी स्त्रिया तरी स्त्रियांना कुठे समान वागवतात, हेच बहुधा दिग्दर्शकाला दाखवायचं असावं.

शॉर्ट फिल्मचा शेवट विचार करावयास लावणारा आहे. बाहेर हॉलमध्ये पाचही पुरुषांचा दंगा सुरु असतो. अकबरापासून ओबामा, ट्रम्प इत्या गोष्टींवर विनाकारण चर्चा झाडत असतात. मध्येच मंजूचा नवरा जेवण वाढायला सांगतो, त्यावेळी या सगळ्याला त्रासलेली मंजू ग्लासमध्ये ज्यूस घेते आणि दुसऱ्या हाताने किचनमधूनच एक खुर्ची सरकवत हॉलमध्ये आणते. कुलरच्या बाजूला बसते आणि थंड हवा घेत ज्यूस पिते. काही सेकंद डोळे मिटते, त्यावेळी सगळेजण अवाक होऊन तिच्याकडे पाहत बसतात. मंजू डोळे उघडते, त्यावेळी तिच्या डोळ्यात आसवांनी भरलेली भयंकर चमक जाणवते, ती पाहून समोरील सगळे पुरुष खाली मान घालतात. मंजू पुन्हा एकदा ज्यूस पिते आणि फिल्म संपते.

बस्स. पुढील विचार आपण करायचा असतो. स्टार्ट टू एन्ड अशी कथा असली तरी शेवट प्रचंड विचार करायला लावणारी आहे. ही फिल्म अनेक प्रश्न आपल्यापाशी सोडून जाते. आपण आपापल्या अंगाने त्यावर विचार करायचा, असे मत दिग्दर्शकाचे असावे. पण पुरुषी वर्चस्वाला नेमक्या जागी धक्के देण्याचे काम यातून नीरजने केले आहे, हे मात्र खरे.

पुरुषप्रधान संस्कृती आणि पुरुषी अहांकरावर प्रभावी भाष्य करणारी ही शॉर्ट फिल्म ('ज्यूस' पाहण्यासाठी इथे क्लिक करा) पाहायलाच हवी. इतकी महत्त्वाची कलाकृती बनवल्याबद्दल निरज घेवनचे आभार आणि ही शॉर्ट फिल्म पाहायला हवी असे म्हणत मला सुचवल्याबद्दल पराग फाटक या मित्राचेही आभार.

नामदेव अंजना