लेबलं

अ : काल बाळासाहेबांचं भाषण ऐकलं रे... कसली ती शब्दफेक.. वाह!

ब : तू तर बाळासाहेबांचा समर्थक दिसतोयेस. कट्टर शिवसैनिक वाटतं?

अ : काय पण बोला.. पवारसाहेबांवर कितीही भ्रष्टाचाराचे केले गेले तरी प्रत्येकाला एक मान्य करावेच लागेल की  पवारसाहेबांनी कधीही कुणावरही खालच्या पातळीवर जऊन टीका केली नाही.

ब : राष्ट्रवादी समर्थक... क्या बात है... अरे तू मराठा आहेस का?

अ : राज ठाकरेला पण मानलं.. साला कसलं भाषण करतो. समोरच्याला पटवून देतो की त्याला काय म्हणायचंय. बाळासाहेबांचा खरा वारस तोच.

ब : काय नाय रे.. नुसती पोपटपंची. असल्या नेत्यांना तू कशाला आदर्श मानतोस?

अ : मोदीला वैचारिक विरोध हा कायमच आहे रे... पण जे चांगलं आहे त्याला चांगलं म्हटलंच पाहिजे.

ब : म्हटलं ना की मी तूलाही एक दिवस नक्की पटतील मोदी.... पटलंच ना.

अ : कम्युनिस्ट विचारधारा मला इतर सर्व विचारधारांपेक्षा वेगळी आणि न्याय्य वाटते. कालानुसार काही बदल करायलाच हवे. प्रश्नच नाही. पण त्या विचारधारेला सरसकट मारु नये. कम्युनिस्टांचा तिरस्कार करु नये, असे मला मनापासून वाटतं.

ब : क्रांतिकारकच का तू पण... नव्हे नव्हे कॉम्रेड.

वरील सर्व संवाद वेगवेगळ्या ठिकाणी आणि वेगवेगळ्या माणसांशी वेगवेगळ्या वेळी झालेला आहे. अर्थात यातला ‘अ’ म्हणजे मीच. आणि ‘ब’ म्हणजे मला भेटलेली माणसं ज्यांच्याशी हा संवाद झाला. वरील संवाद वाचून आपण काय निष्कर्ष काढायचा हे माझ्या सुजाण वाचकांना वेगळं सांगण्याची गरज नाही. तरीही मी आज या लेखात यामागची कारणं काय ती शोधण्याचा प्रयत्न केला आहे. खरंतर असे संवाद माझ्यासारखं आपल्या नेहमीच्या आयुष्यात झाली असतील. कधीतरी तुम्ही ‘अ’च्या जागी असाल किंवा कधीतरी ‘ब’च्या जागी. जसे आपल्याला एखादी माणसं अशी लेबलं लावतात अगदी तसंच कधीतरी आपणही नकळतपणे इतरांना अशी लेबलं चिटकवत असतो. का आपण एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या एखाद्या वाक्यावरुन एका शे-दोनशे वर्षांचा इतिहास असलेल्या विचारधारेत बांधून टाकतो? एखाद्याने केवल एका विशिष्ट मुद्द्यावर एखाद्या नेत्याला/व्यक्तीला, समर्थन दिले तर त्याला आपण त्या नेत्याचा किंवा त्या संबंधित व्यक्तीचा समर्थकच करुन टाकतो. अगदी कट्र-बिट्टर. एखाद्याला त्याच्या कोणत्यातरी एका भूमिकेवरुन, वाक्यावरुन एका विशिष्ट विचारधारेची लेबलं लावली का जातात? आपण सर्व कुणा एका विचारधारेचेच असायला हवे असा अट्टाहास आपल्या समाजात का वाढत चालला आहे? असे अनेक प्रश्न मला माझ्याशी झालेल्या वरील संवादानंतर पडतात.

एखाद्याला एका विशिष्ट विचारात बांधून त्यावर त्या विशिष्ट विचारधारेची लेबलं लावणं हे काही काल परवापासून सुरु झालेलं नाही. आपल्याकडे फार पूर्वीपासूनच लेबलं लावण्याची ‘परंपरा’ आहे. दुर्दैवाने मागच्या काही वर्षांपासून आणि सध्या हे लेबलं लावण्याच्या प्रकाराचा प्रादुर्भाव वढत चालला आहे. आपण कधीही कोणत्या माणसाला पूर्णपणे न समजून घेता त्याच्या एखाद्या घटनेवरील भूमिकेचा आधार घेत त्याला एखाद्या विचाराधारेत बंदिस्त करुन टाकतो. असे आपण का करतो? तर अनेकदा हे लेबलं लावण्याची आपल्याला गरज भासते कारण समोरील व्यक्तीला एकदा की आपण एखाद्या विचारात बंदिस्त केलं की त्यानंतर त्या व्यक्तीच्या विविध मुद्द्यांवरील भूमिका ठरवायला मोकळे होतो. जेव्हा समोरील व्यक्तीची भूमिका कळत नाही तेव्हा आपण त्या व्यक्तीशी बोलताना, चर्चा करताना किंवा त्याच्याशी काही एक शेअर करत असताना गोंधळतो, त्यामुळे लेबलं लावली जातात. अनेकदा तर एकाच माणसाला आपण अनेक विचारात बांधू पाहतो. एखादा व्यक्ती कामगारांच्या हितावर बोलत असेल तर पटकन त्याला ‘डावा’ असल्याचं लेबल, कोणी थोडं जागतिकीकरण किंवा परदेशी गुंतवणुकीचं समर्थन केलं की मग ‘उजवा’ असल्याचा लेबल लागतो. जर आपण तटस्थपणे एखाद्या मुद्द्याचं विश्लेषण केलं तर  आपल्याला  ‘भूमिकाहीन’ असल्याचा लेबल लागतो. आपण काही प्रातिनिधिक उदाहरणांनीच ते समजून घेऊ.

उदाहरणार्थ- जेव्हा ज्येष्ठ पत्रकार कुमार केतकर इंदिरा गांधी, सोनिया गांधींच्या बाजूने बोलतात तेव्हा आपण त्यांना ‘काँग्रेसी’ नावाचं लेबल लावून टाकतो व ते पुढे जे काही विचार मांडतात ते त्याच चष्म्यातून मोजू लागतो. आणि त्याच वेळी जेव्हा आपल्याला कुणी सांगतो की केतकर हे नेहरुंना मानणारे आहेत तेव्हा आपण त्यांना ‘नेहरुवादी’ किंवा नेहरु ज्या विचारधारेचे होत्या त्या ‘उदारमतवाद’ नावाचं लेबल लावून टाकतो. पण नंतर मग कुणी अजून एक येतो आणि तो जेव्हा आपल्याला सांगतो की कुमार केतकरांनी त्यांच्या सार्वजनीक आयुष्याच्या सुरुवातीला ‘लाल निशाण’मध्ये सक्रीय काम केलं आहे, तेव्हा आपण त्यांना तर सरळ सरळ ‘कम्युनिस्ट’ नावाचं लेबल चिटकवून मोकळे होतो. एवढंच नाही तर ते जेव्हा ‘एका नरेंद्राचा अतं आणि एका नरेंद्राचा उदय हा काही निव्वल योगायोग नाही’ असे साहित्य संमेलनाच्या व्यासपीठावरुन बोलतात तेव्हा तर त्यांना ‘मोदीविरोधक’ नावाचं लेबल लावलं गेलं. मला कुमार केतकरांची बाजू मांडायची आहे वगैरे अशातला भाग नाही तर मला हे दाखवून द्यायचं आहे की आपण एखाद्याला किती दुटप्पी लेबलं लावतो व याधी आपणच लावलेल्या लेबलांना आपण तिलांजली देवून नवीन लेबलं चिटकवत फिरत असतो, हे मला केतकरांचं उदाहरण देऊन सांगायचं आहे.

बरं अशी लेबलं चिटकवूनच ही लोकं थांबत नाहीत तर कधी कधी त्या व्यक्तीवर शारिरीक हल्लाही करण्याच्या घटना आपल्याकडे झालेल्या दिसून येतात. अर्थात त्यांचा युक्तीवाद त्यांना करता आला नाही म्हणून शब्दांऐवजी शस्राची ते निवड करतात. असो.

आपण खूप संकुचित विचारांची आपल्या भोवती एक चौकट आखून घेतली आहे. त्या चौकटीच्या बाहेर आपण पडायला तयार नसतो वा ती चौकट मोडून टाकण्याची आपली मानसिकता नसते. ही चौकट आपण आपल्याला माहित असलेल्या अर्धवट माहितीतून किंवा आपलं ब्रेनवॉशिंग करुन आपल्याला सांगितल्या गेलेल्या विचारातून आखून ठेवतो. उदाहरणार्थ- जेव्हा प्रकाश आंबेडकर म्हणतात की ‘माझा नक्षलवादी चळवळीला पाठिंबा आहे’ तेव्हा आपण त्यांच्या विधानाची पार्श्वभूमी किंवा त्यांचं म्हणणं ऐकून न घेता त्यांना ‘नक्षलवादी समर्थक’ किंवा कधी-कधी तर सरळ ‘नक्षलवादी’ असल्याचं लेबल चिटकवून टाकतो. पण ते घटनेला मानतात व घटनेला मानणारा कुणीही हिंसक असू शकत नाही तसे तेही हिंसक कारवायांना प्रखर विरोध करतात, हे मात्र आपण जाणीवपूर्वक किंवा असं म्हणूया ना की आपण ते सोयीस्करपणे जाणून घेत नाही किंवा माहित असूनही याचा आपण त्यांच्या नक्षलावादाला पाठिंबा असण्याच्या विधानाशी संबंध जोडत नाही. मग यासाठी काय कारणीभूत आहे तर आपलं अर्धवट ज्ञान. उगाच म्हटलं जात नाही की, अर्धवट ज्ञानापेक्षा अज्ञान बरा. असो. आपण प्रकाश आंबेडकरांना एक लेबल लावून टाकतो आणि त्याच लेबलच्या चष्म्यातून पाहत असतो

कधी-कधी आपण एखाद्या गोष्टीवरुन सरळसोट पूर्णच्या पूर्ण व्यक्तीला, विचारधारेला, संस्थेला किंवा पक्षालाच लेबलं लावू पाहतो. अगदी उदाहरणानिशी सांगायचं तर- काही दिवसांपूर्वीची गोष्ट. मी फेसबूकवर एक कम्युनिस्ट कसे तत्त्वाशी एकनिष्ठ असताता अशा आशयाची एक पोस्ट टाकली होती. त्यावर माझ्या एका सन्मानीय मित्रांनी भारतातल्या कम्युनिस्टांनी कशाप्रकारे चुकीच्या निर्णयांना पाठिंबा देऊन आपला दुटप्पीपणा दाखवून दिला वगैरे वगैरे कमेन्ट्स केल्या. ह्या साऱ्या कमेंट्स मला पूर्वग्रहदूषित वाटतात याचं कारण कम्युनिस्ट म्हणजे दुटप्पी, ते विरोध करायचा म्हणून करतात असे पूर्वग्रह अनेकांच्या मनात असतात. त्यावरुनच मला माझ्या फेसबूक पोस्टला अलेल्या काही कमेन्ट्स वाटल्या. मला फक्त एवढंच सांगायचंय की आपण एखाद्या विचारधारेबाबात असे पूर्वग्रह ठेवून न राहता अर्थात ती विचारधाराच तशी असेल तर प्रश्नच उद्भवत नाही मात्र विरोध करायचा म्हणून विरोध करण्याऐवजी खरं काय ते जाणून घेण्याची तसदी आपण का घेत नाही? हेच लागू पडतं राष्ट्रीय संघाबाबात. संघाचे विचारांचा विरोध करत असताना अनेकजण ती विचारधारा कोणत्या पातळीवर चुकीची आहे याचा कधीच अभ्यास करत नाही.

समजायला लागल्यापासून शेवटच्या श्वासापर्यंत आपण आपल्याला आवडणाऱ्या-नावडणाऱ्या व्यक्तींना लेबलं लावत फिरत असतो. व्यक्तींनाच काय एखाद्या मुक्या प्राण्यालाही आणि निर्जीव वस्तूलाही लेबलं लावत फिरत असतो. अशी लेबंल लावण्यापेक्षा आपण संबंधित व्यक्ती अथवा अन्य कशाबद्दल पुरेशी माहितीद्वारे बोलायला हवं, असे वाटतं. अशी लेबलं लावून आपण फक्त समोरच्याला एखाद्या विचारात बंदिस्त करत असताना आपण नकळतपणे स्वत:ही एका विशिष्ट विरोधी विचारात बंदिस्त होत असतो, मात्र याकडे आपलं दुर्लक्ष होत असतं.

शेवटी एवढंच वाटतं की एखाद्या व्यक्तीची किमान माहिती मिळाल्याशिवाय, विशिष्ट विचारधारेचा अभ्यास केल्याशिवाय आपण त्याबद्दलचं मत बनवणं बंद केलं पाहिजे. 

पूर्वप्रसिद्धी: पुरोगामी जनगर्जना, पुणे (संपादक- डॉ. अभिजित वैद्य)