प्रॅक्टिकल क्रांतिकारक

एक छोटासा प्रसंग सांगतो. इन्स्पिरेशनलही म्हणता येईल. एका ध्येयानं माणसाला किती पछाडावं आणि मोठ्या जिद्दीनं, कष्टानं ते कसं पूर्ण करावं, याचं हे छोटंसं उदाहरण.
दक्षिण गोव्यात वसलेलं काणकोण हे शहर. विसाव्या शतकाच्या सुरूवातील हे शहर विस्तारित गावंच होतं. इथं घडलेला १९१०-१९१५ सालाच्या दरम्यानचा हा प्रसंग.
काहीशा कामासाठी पैंगीणकर हा माणूस काणकोणच्या मामलेदार कचेरीत गेला होता. साहेब कामात असल्याचं सांगत तिथल्या कारकूनानं पैंगीणकरांना बाहेर वऱ्हांड्यात बसायला सांगितलं.
पैंगीणकर नम्र माणूस. ते बाहेर वऱ्हांड्यातल्या बाकावर बसले. तेवढ्यात आतून पोके प्रभू चोडणकर नावाचा कारकून बाहेर आला आणि म्हणाला, “पैंगीकरण, इथून उठ. तू कोण, कुठल्या जातीचा, याचा विचार न करता बाकावर बसलास. बाकावर बसण्याची तुझ्या जातीचा पात्रता नाही.”
पैंगीणकर संतापले. पण तिथं पर्याय नव्हता. ते तिथून उठले नाहीच. पण काम झाल्यानंतर तिथून निघताना पैंगीणकर म्हणाले, “पोके प्रभू, माझ्यात जर माणसाचं रक्त असेल, तर प्रतिज्ञा करतो. एक दिवस तुमच्या खुर्चीला खुर्ची लावून माझे वंशज बसलेले मी पाहीन.”
मधल्या काळात पैंगीणकर या माणसानं समाजक्रांतीचं मोठं काम केलं. ते यथावकाश थोडक्यात पुढे सांगेनच.
पुढे १९६३ साली गोव्याचे पहिले मुख्यमंत्री म्हणून दयानंद बाळकृष्ण बांदोडकर म्हणजेच ज्यांना आपण भाऊसाहेब बांदोडकर म्हणतो, त्यांनी शपथ घेतली.
ही बातमी समजातच पैंगीणकरांचे डोळे पाणावले.
“अण्णा, रडताय?” कुणीतरी पैंगीणकरांना विचारलं.
ते म्हणाले, “हे आनंदाश्रू आहेत. काणकोणत्या कचेरीत पोके प्रभू नावाच्या कारकूनाला म्हटलं होतं, तुझ्या खुर्चीला खुर्ची लावून माझ्या समाजाचा वंशज बसवेन. आज खुर्चीला खुर्ची नव्हे, तर गोव्याच्या पहिल्या मुख्यमंत्रि‍पदी माझ्या समाजाच माणूस बसलाय. आज पोके प्रभू जिंवत असता, तर त्याला मोटारीत टाकून नेला असता आणि बांदोडकरांचा शपथविधी दाखवला असता.”
हे पैंगीणकर म्हणजे देवदासी समाजाला जाचक अनिष्ट प्रथांच्या बेड्यांमधून मुक्त करणारे ‘राजाराम रंगाजी पैंगीणकर’
देवदासी म्हणजे देवळी समाज. घरातली एक स्त्री देवाला वाहिली जात असे. देवदासी म्हणत तिला. देवदासी कसली भोगदासीच. तत्कालीन ब्राह्मणांकडून तिचा केवळ वासनेसाठी वापर केला जाई. तिला होणाऱ्या मुलाबाळांना ना नाव दिलं जाई, ना घरच्या जमीनजमुल्यातला एक कण.
स्वत: राजाराम हा अशाच देवदासीच्या पोटी जन्मलेला मुलगा. त्याच्या नावाचा प्रसंग असाच अंगावर काटा आणणारा आहे.
वयाच्या दृष्टीनं लवकरच समज आलेला राजाराम फार हुशार होता. वाचनाची प्रचंड आवड. पुण्यात टिळक केसरी वृत्तपत्र काढत असल्याचं त्याला कळलं. त्यानं कसेतरी पैसे जमवून वृत्तपत्र मागवायचं ठरवलं. त्यासाठी मनीऑर्डर केली, पत्र पाठवलं.
काणकोणच्या पोस्टातून हा सर्व व्यवहार झाला. त्यावेळी राजारामनं पत्रात नाव लिहिलं, ‘राजाराम रंगाजी पैंगीणकर’.
कुणीतरी येऊन राजारामच्या आईला ज्यानं ठेवून घेतलं होतं, त्या बाप्पााला हे सांगितलं. तो भडकला. तातडीनं राजारामच्या घरी आला आणि म्हणाला, “माझं नाव यानं का लावलं, तोंड दाखवायला जागा ठेवली नाही यानं.”
बरीच वादावादी झाल्यानंतर राजाराम म्हणाला, “मी आईचं नाव लावलंय. देशावर गाणारीच्या नावामागे जी लावतात. म्हणून तुझं नाव रंगा आणि मागे जी लावलं – रंगाजी.”
त्यावर बाप्पा म्हणाला, मग आणखी एक जी लाव.
राजारामला त्यांचा टोमणा कळला. त्याला वाईट वाटलं. त्याला एवढी समज होती की, लहान मुलांनी शौच केली की त्याला ‘जीजी’ म्हणतात.
बापाचं नावही लावता येऊ नये, असला कसला हा समाज आणि असल्या कसल्या ह्या परंपरा, यानं राजाराम संतापला, रडला. त्याची आई सुद्धा हतबल होती. पण पुढच्या काळात याच रुढी-परंपार मोडीत काढण्यासाठी राजारामनं आयुष्यभर खास्ता खाल्ल्या.
देवदासी समाजात ‘शेंसविधी’ चाले. मुलगी अविवाहित राहून मंदिराची सेवा करत असे. भारतात अजूनही काही भागात हे चालतं. या विधीनुसार घराच्या चांगल्या, देखण्या मुलीला मंदिराला वाहिलं जाई. मंदिराला वाहिलं म्हणजे ब्राह्मणांच्या हवाली करत. तिला ब्राह्मण ठेवून घेत.
या आणि अशा प्रथांविरोधात राजाराम पैंगीणकरांनी लढा दिला आणि तत्कालीन पोर्तुगीज सत्ताधाऱ्यांकडून शेंसविधी प्रतिंबंधक कायदा मंजूर करून घेतला. यासाठी त्यांना अवघं आयुष्य खर्ची घालावं लागलं.
मुळात हा समाज गायनाच्या कलेचा. पण ती कला ब्राह्मणांच्या मनोरंजनासाठी असे. कर सुरू म्हटलं की गायचं, वाजव म्हटलं की तबला वाजवायचा असं. कलेला सुद्धा अनिष्ट प्रथांमध्ये जखडून ठेवलं गेलं होतं.
भाररत्न लता मंगेशकर, भारतरत्न एम एस सुब्बुलक्ष्मी, गानसरस्वती किशोरी अमोणकर इत्यादी बरीच नावं या समाजातलीच.
या समाजानं पुढे गोमंतक मराठा समाज, प्रागतिक मराठा समाज असं नाव धारण केलं. पण या समाजाच्या मुळाशी अनिष्ट प्रथा होत्या, किंबहुना त्या प्रथा लादल्या गेल्या होत्या. त्या प्रथांना उखडवून टाकण्याचं काम राजाराम रंगाजी पैंगीणकरांनी केलं आणि समाजातील कित्येकांना यशाची शिखरं बांधून दिली.
या लढ्याला खरी सुरूवात झाली ती, १९१० च्या आसपास.
२ ऑक्टोबर १९१० चं राजाराम रंगाजी पैंगीणकरांचं भाषण म्हणजे इथल्या जाचक व्यवस्थेच्या थोबाडीत मारलेली थप्पडच. त्या भाषणातील काही वाक्य इथे नमूद करावी वाटतात.

“आमचा समाज गुलाम बनलाय. लोकांसमोर वर बसण्याचादेखील आम्हाला दर्जा नाही. आमचा पुरूषवर्ग बायकांच्या जिवावर जगतो आणि बायक इतर समाजाच्या बटीक आहेत. आम्ही देवाची सेवा करतो. पण कोणच्या देवाची? ज्या देवावार किंवा देवळावर आपला काडीचाही आधिकार नाही, अशा देवीची. इतकेच नाही, तर देवळात चौकावर बसण्याससुद्धा आपल्याल जागा नाही? इतर समाजाच्या वासनेचे बळी ठरलेल्या आमच्या घरातील बायकांनाच दोष देतो. का? आमच्या आयाबहिणींना वाटत नसेल की, स्वत:चा संसार असावा? शेंसविधी करून देवाशी लग्न लावून भावनांचा चुराडा नाही का होत? वर दोष कुणाला, देहविक्री करतात म्हणत आमच्याच आयाबहिणींना. संसाराची स्वप्नं जळून गेलेल्या आमच्या आयाबहिणी चंचल कशा?”

राजाराम पैंगीणकरांचं हे धारदार भाषण देवदासी समाजाला जाचातून मुक्त करण्यासाठी घेतलेल्या पहिल्या सभेतलं.
या पुस्तकाच्या लेखिका अमित नाईक याच समाजातल्या. त्यांच्या आईनंही या यातना जवळून पाहिल्यात. त्या या पुस्तकाच्या मनोगतात म्हणतात, ते इथे नमूद करावे वाटते. आणि राजाराम पैंगीणकरांनी शेंसविधी बंद करून नेमके काय महानकार्य केले, हे या वाक्यातून समजून शकेल.
अमित नाईक म्हणतात, “मला वैयक्तिक पातळीवर घराणे म्हणावे, असा वारसा नाही. अर्थात, शोषितांना वैयक्तिक वारसा नसतो. पण त्यांना भरभक्कम सामाजिक वारसा असतो. राजाराम रंगाजी पैंगीणकर हा माझ्यासारख्या अनेकांचा अभिमानास्पद वारसा आहे.”
पुरुषसत्ताक आणि जातीसत्ताक पद्धतीच्या जोखडात अडकलेल्या स्त्रियांच्या मुक्ततेचा अखंड ध्यास घेऊन, तो तडीस नेणाऱ्या राजाराम रंगाजी पैंगीणकरांना मी ‘प्रॅक्टिकल क्रांतिकारक’ असंच म्हणेन.
या संपूर्ण चळवळीदरम्यान अनेकदा दोन पावलं मागे येण्याची त्यांना वेळ आली, कधी माघार, तर कधी नमते घेण्याचीही वेळ आली. ते कधीच आदर्शवादी भूमिकेत राहिले नाहीत. मानवी हक्क आमच्या समाजाला मिळाले पाहिजेत, एवढेच त्यांनी पाहिले.
माझा मित्र अरविंद गजानन जोशी याची ‘अजात’ डॉक्युमेंट्री पाहिल्यानंतर गणपती बाबा यांच्या क्रांतिकारी कार्याबद्दल माहिती कळाली आणि त्यावेळी जसा मी हादरून गेलो होतो. तसाच अमिता नाईक यांचं ‘गोष्ट पैंगीणकरांच्या संघर्षाची’ हे पुस्तक वाचून हादरलो. पैंगीणकर या माणसानं उभारलेला आणि यशस्वीरित्या ध्येयोपर्यंत नेलेला लढा हा केवळ या समाजापुरता नसून, अमर्याद प्रेरणादायी आहे.