काश्मीरप्रश्न ऐन भरात असताना आणि त्यावरून विद्यमान
सत्ताधाऱ्यांच्या धाडसाबद्दल, ‘एक घाव दोन तुकडे’टाईप
निर्णयक्षमतेबद्दल देशभर चर्चा सुरु असताना आणि त्यातच ‘गेल्या
70 वर्षात काय झालं?’ या प्रश्नाची अपार चलती असताना, ‘रॉ : भारतीय गुप्तचरसंस्थेची गूढगाथा’ हे पुस्तक हाती आलं.
वाचताना खिळवून ठेवणाऱ्या पुस्तकांबाबत बोलायचं झाल्यास याआधी लक्षात राहण्यासारखी
गोष्ट म्हणजे, अनुराधा पुनर्वसु अनुवादित ‘अमृता-इमरोज’, सारंग दर्शने अनुवादित ‘शोध
राजीव गांधी हत्येचा’ आणि अवधुत डोंगरे अनुवादित ‘राजीव गांधी
हत्या : एक अंतर्गत कट’ ही तीन पुस्तकं मी वेड्यासारखी वाचली
होती. त्यानंतर बहुधा ‘रॉ’वरील हे पुस्तकच त्या वाचन-वेडानं वाचलवं
असावं. पुढल्या पानावर काय आहे, याची भयंकर उत्सुकता मनात सातत्याने बाळदग अगदी भान
हरपून हे पुस्तक पूर्ण केलं.
जवळपास तीनशे पानांचं पुस्तक आणि चोवीस प्रकरणं अशा या पुस्तकाचं तांत्रिक स्वरूप
आहे. झपाटल्यासारखं वाचल्यास दोन किंवा तीन दिवसात पूर्ण होऊन जातं.
कौटिल्याच्या व्यूहनिती इथपासून भारतीय राजवटीदरम्यान असलेल्या ब्रिटिशांच्या गुप्तचरसंस्था,
त्यानंतर स्वातंत्र्योतत्तर भारतातील गुप्तचरसंस्था, मग शेजारी देशांमुळे निर्माण झालेल्या
सुरक्षेच्या प्रश्नामुळे भारताला आवश्यकता भासू लागलेली पूर्णवेळ गुप्तचरसंस्था आणि
त्यातून स्थापन झालेली ‘रॉ’ अर्थात रिसर्च अँड अनालिसिस विंग.
असा सारा प्रवास मांडत असताना रवी आमले सर ज्या उदाहरणांद्वारे भारताच्या गुप्तचरसंस्थेचा
इतिहास सांगत सुटतात. ते वाचताना तल्लीन व्हायला होतं आणि अभिमानाने उर भरून येताना
काही क्षणी दचकायलाही होतं, काही क्षणी काळजाचा ठोकाही चुकतो, काही ठिकाणी तत्कालीन
राजकीय नेतृत्त्वाच्या निर्णयक्षमतेची आदरयुक्त नि अभिमानयुक्त कमालही वाटते.
अमेरिकेची ‘सीआयए’, रशियाची ‘केजीबी’ आणि इस्रायलची ‘मोसाद’ यांसारख्या जगभरात नावाजलेल्या गुप्तचरसंस्थांच्या गौरवगाथा आपण नेहमीच ऐकत आलोय. मात्र, ‘आपल्याला आपल्याच माणसांची कदर नसते’ हे विधान जसे आपण नेहमीच्या आपल्या
आयुष्यात वापरतो, तसंचत ते ‘रॉ’साठी लागू होतं. कारण आपल्याच
गुप्तचरसंस्थेची कदर आपल्याला नाही की काय, असा प्रश्न विशेषत:
आजच्या घडीला ठळकपणे मला पडतो. याचं कारण विद्यमान सरकारने एअरस्ट्राईक किंवा
सर्जिकल स्ट्राईकचे निर्णय घेतल्यानंतर आधीचे सरकार कसे थंड पडलेले होते, याचं
चर्वितचवण करत बसतो. मात्र, एकदा आपण आपला इतिहास नीट डोळ्यांखालून घातला पाहिजे. हा
मुद्दा जेव्हा देशाच्या सुरक्षेसंदर्भात येतो, त्यावेळी हे पुस्तक या चर्वितचवणाला
सडेतोड उत्तर ठरेल.
‘रॉ’चा इतिहास आणि गौरवशाली कामगिरी सांगत असताना लेखक केवळ
काही प्रसंग किंवा घटनांमध्येच रमत नाहीत. तर या निमित्ताने गुप्तचर प्रांतातील भारताच्या
अनुशंघाने काही इतिहिसातील दाखलेही देतात. वेदांपासून छत्रपती शिवाजी महाराजांपर्यंत
कशाप्रकारे त्या त्या काळात कशाप्रकारे गुप्तहेरांचं अनन्यसाधारण महत्त्व राहिलं, ते
लेखक संदर्भासहित सांगतात.
कौटिल्याचा उल्लेख आपल्याकडे आजही सातत्याने होतो. ‘कौटिलीयम्
अर्थशास्त्रम्’ या त्याच्या राजनीतीशास्त्रावरील ग्रंथात त्याने गुप्तचर यंत्रणांचाही
विशेष उल्लेख केला आहे. त्यात त्याने कापटिक, उदास्थित, गृहपतिकव्यंजन, वैदेहकव्यंजन,
तापसव्यंजन, सत्री, तीक्षण, रसद आणि भिक्षुकी असे गुप्तहेरांचे नऊ प्रकार सांगितलेत.
भारतीय गुप्तचरसंस्थेच्या स्थापनेत कौटिल्याच्या मांडणीचा मोठा प्रभाव दिसून येतो.
गुप्तचरसंस्थांचं महत्त्वं केवळ कौटिल्याला कळलं होतं अशातला भाग नाही. मधल्या
काही काळातही जगाच्या विविध भूभूागावर तिथल्या सत्ताधाऱ्यांच्या आवश्यकतेनुसार या यंत्रणांची
उभारणी झाली. आपल्या महाराष्ट्राच्या इतिहासाबाबत बोलायचं झाल्यास, छत्रपती शिवाजी
महाराजांनी गुप्तहेरांचा योग्य आणि चाणाक्ष बुद्धीने वापर केला.
रवी आमले जसं सांगतात की, दुर्दैवाने शिवरायांच्या गुप्तहेरसंस्थेविषयी आपल्याला
फार माहितीच नाही. आणि माहिती असायला तेव्हाची कागदपत्र किंवा काही आज उपलब्धच नाहीत.
बखरी किंवा इतर माध्यमातूनच त्यावेळच्या गुप्तहेरसंस्थेविषयी माहिती मिळते.
बहिर्जी नाईक हे शिवरायांच्या हेरखात्याचे प्रमुख होते, एवढेच काय ते आपल्याला
माहिती आहे. तेही कशावरून, तर सभासदांच्या बखरीमुळं. ते बखरीत लिहितात, ‘दर हजारी, पंच हजारी, सरनोबत यांजवळून वाकनिसीचे कारकून व हरकारे व जासूद
ठेवावे. सरनोबताजवळ बहिरजी जाधव नाईक, मोठा शाहाणा, जासुदांचा नाईक केला. तो बहूत
हुशार चौक करून ठेविला’ मात्र, हेर म्हणून बहिर्जी नाईकांबद्दलही आपल्याकडे पुरेशी माहिती नाही. त्यानंतर
अगदी सुरतेच्या लुटीप्रकरणातील त्यांची कामगिरी. आपल्याकडे गुप्तहेरांच्या अंगाने इतिहासाकडे
पाहिलंच नाही. असो.
तर ‘रॉ’बद्दल लिहिताना रवी आमले इतिहासातही शिरतात. कौटिल्यपासून
दाखल देत ते ‘रॉ’च्या स्थापनेपर्यंत पोहोचतात. त्यामुळे केवळ
‘रॉ’चा इतिहास नव्हे, तर एकूण भारतीय गुप्तहेरसंस्थांचा इतिहास
कळायला आपल्याला मदत होते.
पंडित नेहरू, लालबहादुर शास्त्री यांसारख्या पंतप्रधानांपासून खरंतर ‘रॉ’सारख्या अस्साल भारतीय गुप्तहरसंस्थेची नितांत आवश्यकता असताना,
म्हणजेच देशाच्या बांधणीपासूनच गरज असताना, त्याकडे फारसं लक्ष दिलं गेलं नाही. कदाचित
तेव्हाची गुप्तचरस संस्था पुरेशी आहे, असंच गृहित धरलं गेलं. मात्र, त्याचे परिणाम
आपल्याला तेव्हा तेव्हा भोगावे लागलेच.
‘रॉ’सारखी संस्था उभारायची म्हणजे, त्यासाठी आंतरराष्ट्रीय
राजकारणातील आपला दूरदृष्टीकोन, आपलं स्थान, देशाच्या सुरक्षाप्रश्नांची नीट माहिती,
त्यावर काय करायचंय, याची जाण अशा सर्वच गोष्टींची राजकीय नेतृत्त्वाला माहिती असायला
हवी. सोबत अफाट निर्णयक्षमता आणि कुठल्याही कामगिरीसाठी प्रचंड धाडसाचीही गरज असते.
या सर्व गोष्टींचा मिलाफ झाला, तो इंदिरा गांधी यांच्या निमित्ताने.
‘रॉ’च्या अनेक यशांचं किंवा अशी संस्था उभारून तिचा पाया
मजबूत करण्याचं श्रेय जसं इंदिरा गांधी यांना जातं, तसंच ते रामेश्वरनाथ काव यांनाही
जातं. रामेश्वरनाथ काव यांच्याबद्दल अनेकांना अनेक ठिकाणी वाचलंही असेल. स्वातंत्र्योत्तर
भारतातील गुप्तचरसंस्थेचा आणि त्यांच्या पुढील यशोगाथांचा कण म्हणजे रामेश्वरनाथ काव.
भारतातील हेरगिरीचा इतिहास, ‘रॉ’ची स्थापना हे सांगत असताना
आणि पुस्तकाला पुढे नेत असताना लेखक भारताच्या जडण-घडणीतले एक-एक प्रसंग आपल्यासमोर
मांडतात आणि ‘रॉ’चा गौरवशाली इतिहास सांगतात.
विशेषत: पाकिस्तानच्या फाळणीकडे, मुक्तियुद्ध, मिशन सिक्कीम, ऑपरेशन काहुटा, ऑपरेशन
लाल दोरा, खलिस्तानचा खेळ, ऑपरेशन मेघदूत, काश्मीरकथा, लंकाककांड, मिशन नेपाळ या प्रकरणांमधून
‘रॉ’चं महत्त्वं आपल्याला कळून येतं. हे वाचत असताना ‘गेल्या 70 वर्षात तुम्ही काय केलं?’ असं आपल्या आधीच्या सत्ताधाऱ्यांना
किमान सुरक्षेच्या प्रांताबाबत तरी विचारण्याचं धाडस होणार नाही. काही ठिकाणी ‘रॉ’ किंवा इतर गुप्तहेरसंस्थाही कमी पडल्या. नाही असे नाही. मात्र,
आपण देश म्हणून सुरक्षेबाबत काहीच केले नाही, असं म्हणणं जर अतिशोयोक्तीच ठरावी.
‘रॉ’सारख्या गुप्तचर संस्थांच्या कारवाया त्या
घडत असताना कधीच बाहेर येत नाहीत. त्या पूर्णपणे गुप्त असतात. त्या येतात नंतर.
अशा पुस्तकांमधून किंवा कुठल्यातरी संदर्भांनी. कारण गुप्तहेरांची कामगिरी ही काही
मर्यादित काळापुरती नसते. अविरत चालणारी प्रक्रिया असते. अशावेळी ‘रॉ’सारख्या संस्थेची कामगिरी, काही घटनांमधील महत्त्वपूर्ण भूमिका वाचयाला
मिळाल्यास नक्कीच कुणालाही आवडतं. तेच या पुस्तकाने साधलंय. ‘रॉ’ची
माहिती देत असताना वाचकांना खिळवून ठेवतं हे पुस्तक. अर्थात, भारताच्या या गुप्तचरसंस्थेचा
इतिहासही तसाच आहे म्हणा, भान हरपून खिळवून ठेवणारा.
आपल्या गुप्तचरसंस्थेने काय केलंय आणि विशेषत: ‘गेल्या 70 वर्षात काय झालंय?’ या प्रश्नांची काहीप्रमाणात
उत्तरं मिळवण्यसाठी तरी हे पुस्तक नक्कीच वाचा.
नामदेव अंजना
(प्रतिक्रियेसाठी ईमेल : namdev.anjana@gmail.com)
