माझं गाव योग्य दिशेने बदलतंय!

'पी की मेल्या त्वांड लावून पाणी. टीबी झालाय काय तुला? माणसासारखा माणूस तू. रगात लालच हाय नव्हं? जातपात कुठं रायलीय का मेल्या आता?' असे म्हणत नयवाडीतील बाळाबाबाला माझ्या आजोबांनी चांगलंच झापलं. बाळाबाबा गावात आला की साकनं पाणी पिताना मी अनेकदा पाहिलंय. साकनं म्हणजे तांब्याला तोंड न लावता. तेव्हा मी लहान होतो. अगदी दहा-बारा वर्षांचा असेन. पण तरीही राहून राहून प्रश्न पडायचा, शेजारच्या वाडीतला बाळाबाबा आला की तो साकनं पाणी पितो आणि इतर वाडीतील कुणी आला की, तोंड लावून पाणी पितो. असं का? एकदा आजोबांना विचारलं तेव्हा कळलं की, बाळाबाबा बौद्ध होता.

-१-

रायगडच्या रोहा तालुक्यातील एक गाव म्हणजे नयवाडी. गाव कसलं, एक तीस-चाळीस घरांची वस्तीच ती. आमच्या गावापासून दोन-अडीच किलोमीटर असावी. नयवाडीला अनेकजण बौद्धवाडीही म्हणत. पण नयवाडी मूळ नाव. तिथे बौद्ध राहत म्हणून बौद्धवाडी बोलण्यास सुरुवात झाली असावी, असा माझा अंदाज आहे. नयवाडीत कधी क्रिकेट खेळायला गेल्यावर मी एक गोष्ट नेहमी पाहायचो, प्रत्येकाच्या घराच्या दारावर डाॅ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा एक फोटो असायचा. फोटो नसला तर किमान 'जय भीम' नावाची छोटीशी पाटी असायचीच. आताही असते. सणावाराला नयवाडीतील लोक आमच्या गावात येत नसत. काही काम असेल तर सणाच्या आधी उरकून घेत असत. तसे ते कुणावर अवलंबून नव्हते. त्यांची स्वत:ची जमीन होती-शेती होती-बैलगाड्या होत्या. काही जणांची तर स्वत:ची विहीरही होती. तरीही ते आपल्यापेक्षा लहान आहेत, असं त्यांच्याकडे नेहमी पाहिलं जायचं. नयवाडीतील एखाद्या मित्राला घरी आणलं की, गावातून येताना कुणी-ना-कुणी विचारयचंच, हा बौधाचा पोरगा काय?

-२-

आमचं संपूर्ण गाव कुणब्यांचं. कुणबी समाज मूळचा शेतकरी समाज. मुळात कुणबी ही भाताचीच एक जात. त्यामुळं शेती नावातच. तर कुणबी समाज हा साधारणत: प्रथा-परंपरा काटेकोरपणे पाळणारा समाज आहे. भात कापणीआधी कोंबडीचा नैवद्य, कोणतंही शुभकार्य ब्राम्हणाशिवाय पूर्ण होत नाही वगैरे प्रथा मानणारा हा समाज.

-३-

पूर्वी नयवाडीतील लोकांना घरात घुसू दिलं जायचं नाही. आज बाळाबाबा किंवा त्याच्यासारखे नयवाडीतील इतर अनेकजण कुठल्याही कुणब्याच्या घरात चुलीपर्यंत जातो. हवं ते घेतो-पितो-खातो. आता भेद राहिला नाही. पूर्वी शेतीच्या कामासाठी किंवा गाई-बैलांना सांभाळायला (गवारी) बौद्ध लोक कुणब्यांकडे गडी म्हणून राहत असत. आज आमच्या गावातील कुणबीच बौद्धांच्या शेतात मजुरीवर राबायला जातात. पण भेदाची ही स्थिती अगदी २००२-२००३ पर्यंत होतीच. त्यानंतर गेल्या दहा वर्षांत ती खूप बदललीय. एखाद्या क्रांतीसारखी.

-४-

नाही असे नाही, आजही काही कट्टर वगैरे म्हणवून घेणारे कुणबी बाळाबाबासारख्यांना भेदभावाची वागणूक देतातच. पण हे लोक क्षुल्लक आहेत. आता बऱ्यापैकी समाजाने बदल स्वीकारलाय. पण एक गोष्ट कायम आहे, ती म्हणजे बौद्धांच्या मुलीशी-मुलाशी लग्न. आजही कुणबी समाजात बौद्ध मुलीशी-मुलाशी लग्न करु दिले जात नाही. आजही बौद्ध मुलाने कुणबी मुलीशी लग्न केल्यास मुलाला बेदम मारहाण होते. काही दिवसांपूर्वीच कोलाडमधील एका प्रकरणावरुन दिसून आलं. भारत पाटणकरांनी ते प्रकरण मला सांगितलं, तेव्हा पोलिसांशी बोललो. तेव्हा कळलं की, त्या बौद्ध मुलाला ट्रकखाली टाकण्यापर्यंत मजल कुणब्यांची गेली होती. हे बदलायला हवं. काही लोक बदलण्याचे प्रयत्न करतही आहेत. पण ही भेदभावाची कीड त्यांच्याच अंगात वळवळते, ज्यांच्याकडे पैसा आहे, असं माझं ठाम मत आहे.

-५-

माझ्या आजोबांनी बाळाबाबाला ज्या दिवशी पाणी दिलं, त्या दिवशी मला माझे आजोबा बंडखोर वाटले. ते आपला समाज विरोधात असलेल्या गोष्टींविरोधात गेले होते. अर्थात तेव्हा या बदलाला सुरुवात झाली होती. बौद्धांना स्वीकारण्याची ती सुरुवात होती. त्यामुळे माझ्या आजोबांचं काम ऐतिहासिक वगैरे नव्हतं. पण माझ्या घरातही भेदांना थारा नाही, याचं खूप बरं वाटलेलं तेव्हा. आणि आजही वाटतं.

-६-

..तेव्हा संजय राऊत येतील का?

प्रिय शिवसैनिकांनो,

आदरणीय संजय राऊत जहाल हिंदूत्त्वाची वगैरे भाषा करतात. पाकिस्तानला शेवटच्या श्वासापर्यंत वगैरे विरोध करु, अशी बोलून बोलून गुळगुळीत झालेले डायलॉग ते नेहमीच सामनाच्या ऑफिसमधील संपादकीय केबिनमधून मारत असतात. किंवा संसदेच्या पायऱ्यांशी उभं राहून एएनआयच्या बूमसमोर. या व अशा विधानांनी संजय राऊत गेली अनेक वर्षे सामान्य मराठी तरुणांना उसकवण्याचा कसोशीने प्रयत्न करत आहेत. काही प्रमाणात तो यशस्वीही झाला आहे. शाईफेक करणारे कार्यकर्ते हे त्याची फलश्रुती आहे. हिंदूत्त्वादी तरुणांनी जागे राहा, लांड्यांना थारा देण्याची गरज काय असे अनेक वादग्रस्त विधानं राऊत यांनी केले आहेत. ही विधानं तरुणांची माथी भडकावण्यासाठी पुरेशी असतात.

आता मूळ मुद्द्याकडे वळूया. तो म्हणजे पत्र लिहिण्याचे कारण. संजय राऊतांचे ऐकून आक्रमक होऊन बेकायदेशीर कृत्य करु नका. याचं कारण संजय राऊत यांना त्यांच्या विधानमुळं फार फार तर अटक होईल. पोलिस ठाण्यात पोहोचल्यावर पीआय त्यांना सॅल्युट मारेल. तेही खुर्चीतून उठून. हाय-फाय हॉटेलचा चहा मागवला जाईल. संजय राऊत सुरका मारुन चहा पितील. खूप गरम होतंय, असं कुरमुरत पंखा फास्ट करायला सांगतील. हवालदार पंखा फास्ट करेल. संजय राऊत कॉलरचं बटन उघडून कॉलर थोडी मागे घेत पंख्याची थंडगार हवा घेतील. एक तास होत नाही, तोच त्यांना जामीन मिळेल. राऊतांना जामीन मिळणारच होता, या विश्वासाने बाहेर त्यांचा ड्रायव्हर गाडी सुरु करण्याच्या तयारीत बसलेला असेल. राऊत बाहेर येतील, पत्रकारांना टाळून आपण आज पत्रकारांसाठी किती महत्त्वाचे आहोत हे दाखवण्याचा प्रयत्न करतील आणि थेट सेनाभवन गाठतील. थोडा आराम करतील आणि संध्याकाळी ४:३० वाजता पत्रकार परिषद बोलावून आपण किती शूर आहोत, अटकेलाही भीत नाही, पाकड्यांना विरोध करणारच असे विधानं करुन पुन्हा मराठी तरुणांची डोकी भडकावतील. जोपर्यंत ते राज्यसभेचे खासदार आणि सामानाचं संपादक आहेत, तोपर्यंत हे असेच सुरु राहील. त्यांना ना पोलिसांची भीती ना कुणाची. कारण ते एक नेते आहेत. पोलिस त्यांना हातही लावणार नाहीत. राऊतांनी शिव्या दिल्या तरी त्यांना पोलिस 'हायफाय अटकसत्रा'पलिकडं काहीच करणार नाहीत.

पण संजय राऊतांच्या ठिकाणी तुम्ही असाल तर? जरा विचार करा. तुम्ही एखाद्या तोडफोडीत पोलिसांच्या तावडीत सापडलात तर? एखाद्या मोर्चात तुमच्या पायाच्या नळीवर पोलिसांच्या फायबरच्या काठीचा जोराचा फटका बसला तर?.. येणार आहेत का संजय राऊत? बघा विचार करा. हे लोक केवळ माथी भडकावतात. आपल्या शिवाजी राजाचा केवळ 'इलेक्शन प्रॉडक्ट' म्हणून वापर केलाय या लोकांनी. आपल्या शिवरायांना एका समूहात बांधून ठेवलंय या लोकांनी. जरा विचार करा मित्रांनो. विचार करा.

आपला नम्र,
शिवरायांचा सैनिक

‘गोजिरवाण्या घरात’ले दिवस

“काशीआक्का, रंग्या पडला. धकाड्यावरुन खाली कोसालला. मुस्काट फुटला आणि ढोपरपण. ढोपरातना रगात येतंय. तुला बोलवलायन बयनी.” धावत-पळत आलेला रामा सुताराचा पोरगा धापा टाकत काशी आक्काला सांगत होता. पोरगा पडला आहे आणि त्याला मोठी जखम झाली आहे, याची किंचितशीही चिंता चेहऱ्यावर नसलेली काशीआक्का म्हणाली, “थांब याडवडायईज यवदे. मंग यते. श्यामराव परांजपे पारसला काय बोलतोय ते बघते आणि यते पटकन. तू हो पुढं.”

हे अस्सं फ्याड गावाकडं मराठी मालिकांचं होतं. आज ते काही प्रमाणात कमी झालंय. कारण त्याच त्याच मालिका नव्या कलाकारांना घेऊन येतात. पण ही परिस्थिती एकेकेळी आमच्या गावात होती. मालिका आहेत की संसर्गजन्य रोग, असा विचार करायला लावणारे असे अनेक किस्से आमच्या गावात घडले आहेत.

2007 पर्यंतचा तो काळ असेल. तेव्हा गावातील एका दुकानदाराकडे गावातील एकमेव टीव्ही होता. संध्याकाळची कामं करुन लोक ठीक 8 वाजता ‘चार दिवस सासूचे’ आणि ‘या गोजिरवाण्या घरात’ पाहायला यायचे. रात्री 8 ते 9 ही वेळ जणून मालिकांसाठी राखिव होती, असं वाटण्याची ती परिस्थिती. ‘चार दिवस सासूचे’ आणि ‘या गोजिरवाण्या घरात’ पाहणं म्हणजे आपलं आद्य कर्तव्य असल्यासारखं हजेरी लावायचे. ‘चार दिवस सासूचे’मधील आशालता देशमुखची (रोहिणी हट्टंगडी) चर्चा तर नळावरही निघे. काय बाय ती साड्या नेसते, यकदम कडक, सूनांना तिच्यासारखंच वागवावं वगैरे वगैरे चर्चा मी अनेकदा नळाच्या बाजूने जाता-येता ऐकलेल्या आहेत. याच मालिकेतील सुशांत सुभेदारावर शिव्यांची बरसात केली जायची, सून असावी तर अनुराधासारखी (कविता लाड). अशा एक ना अनेक चर्चा केवळ मालिकांवर केल्या जायच्या. मालिकेतील पात्र खोटी असतात, काल्पनिक असता, असं आपण सांगायला गेलो तर ‘गप रे गबाळ्या.. तू बारिक हायस. तुला काय कलतंय’ असं म्हणत दरडावलं जायचं.

‘या गोजिरवाण्या घरात’  मालिकेचं तर विचारुच नका. श्यामराव परांजपे, पारस, शेखर हे जणू आमच्याच गावातल राहत आहेत, अशी त्यांची चर्चा. ‘शेखर आरगट हाय, पण मनाने चांगला हाय पोरगा. थोडा मारामाऱ्या करतो. पण कधी वायटासाठी करत नाय.’ अशी प्रतिक्रिया या मालिकेतील शेखरला म्हणजेच आधीचा आविष्कार दारव्हेकरच्या भूमिकेला मिळत असत. अरे हो... ‘या गोजिरवाण्या घरात’मधील शेखरची भूमिक आधी संतोष जुवेकर करायचा. मात्र, त्यानंतर आविष्कार दारव्हेकर करु लागला. तेव्हा मालिका पाहताना सारखं, नवा शेखर काय बरोबर दिसत नाय. सूट व्हत नाय. पण काही काळाने संतोष जुवेकरला विसरुन आविष्कार दारव्हेकरला शेखर म्हणून स्वीकारले गेले.

श्यामराव परांजपेंची तर अफाट क्रेझ आमच्याकडे होती. आजही आहे. श्यामराव परांजपेंची भूमिका साकारणारे अभिनेते प्रदीप वेलणकर आजही जर आमच्या गावी गेले तर त्यांची मिरवणूक काढली जाईल, अशी परिस्थिती आहे. प्रदीप वेलणकरांनी साकारलेला श्यामराव परांजपे लोकांना प्रचंड भावला. आवडला.

श्यामराव परांजपेंवरील एक किस्सा आठवला. तीन वर्षांपूर्वी आमच्या गावातील मधूआक्का मुंबईला भाचीच्या लग्नाला आली होती. पार्ल्यात लग्न होतं. मी तिला लग्नाच्या हॉलकडे घेऊन चाललो होतो. सकाळची वेळ होती. पार्ल्यातील दुभाषी मैदानाजवळ एक माणूस मधूआक्काला दिसला आणि ती मोठ्याने  ओरडली, “तो बघ गोजिरवाण्या घरातला श्यामराव परांजपे.. हा जिवंत हाय? मग त्या टीव्हीत कसा काय दिसतो.” मी सर्वप्रथम आजूबाजूला पाहिलं, कुणी मधूआक्काच्या या जगावेगळ्या प्रतिक्रेयेला पाहिलं तर नाही. मग तिला सांगितलं, अगं ते पार्ल्यातच राहतात. प्रदीप वेलणकर त्यांचं नाव. त्यांची बायको इथे शाळेत शिक्षिका आहे. ते कलाकार आहेत वगैरे. अर्थात मधूआक्काला ते काही पटलं नाही. पण गावाला गेल्यावर तिने डायनासॉर किंवा अॅनाकोंडा पाहिल्यासारखं सर्वांना सांगितलं. एखद्या कलाकाराला प्रत्यक्षात पाहणं, हे दिन-रात शेतात राबणाऱ्या आमच्या गावाकडच्या माणसांना नवीन आणि अद्भूत वगैरे होतं आणि आजही आहे. हीच परिस्थिती रोहिणी हट्टंगडी, सुशांत शेलार, संतोष जुवेकर, आविष्कार दारव्हेकर, कविता लाड, अलका कुबल यांसारख्या कलाकारांबद्दल आहे. प्रचंड म्हणजे प्रचंड आकर्षण लोकांना या टीव्ही कलाकारांचं आहे.

हल्ली गावाकडं मालिका पाहण्याचं हे प्रमाण कमी झालंय. काही वर्षांपूर्वी गावात एकच टीव्ही होता. मात्र, आता दर सात-आठ घरं सोडून एक टीव्ही आला आहे. सामूहिकरित्या टीव्ही पाहणं, मालिका पाहणं आता तसं दुर्लभच झालं आहे. आणि तसंही मालिकांचे विषयही आता पहिल्यासारखे वेगळे नसतात. आताच्या मालिकांमध्ये सुरुवातीला कथानक चांगले वाटते नंतर त्यात जी काही घुसवाघुसवी केली जाते.

पूर्वी एक टीव्ही असल्यानं सर्वजण एकत्र येऊन चार दिवस सासूचे किंवा या गोजिरवाण्या घरात आणि कुणाला वेळ असेलच तर काटा रुते कुणाला सारख्या मालिका पाहायचे. आता बऱ्यापैकी बहुतेक लोकांकडे टीव्ही आल्याने घरात एकटं बसून टीव्ही पाहिलं जातं. एकट्याने घरात बसून टीव्ही पाहण्यात सर्वांनी मिळून टीव्ही पाहण्यातली मजा नाही. जाहिरात आल्यावर पुढच्या एपिसोडमध्ये काय होईल याचा डोक्याचा पुरेपूर वापर करुन तर्क लढवले जायचे, ते आता होत नाही. जाहिरात आल्यावर घरात धावती नजर टाकून मालिका सुरु होण्याआधी टीव्हीसमोर हजर राहणं, मालिका सुरु असताना कुणी काही बोललं का शिव्यांची लाखोली वाहणं वगैरे आता घडत नाही. आता सारं दुरावल्यासारखं वाटू लागतं.

गावगाडा बदलतोय.. नवी माध्यमं आली.. लोकांची खरेदी क्षमता काहीप्रमाणात वाढली आणि नव-नवी साधनं लोक घेऊ लागली. पण या साऱ्या तथाकथित बदलात माणूसही एकमेकांपासून दूर होत चालला आहे, याची जाणीव सारखी होत राहते.

सलाम प्रेमचंद साब!

प्रेमचंद

हिंदी साहित्य तसं आपल्या मराठी वाचकांमध्ये कमी प्रमाणात वाचलं जातं. साहित्याबद्दल प्रचंड ओढ असणारे, इतर प्रांतात-काळात काय चाललंय याची उत्सुकता असणारे किंवा फार फार तर साहित्य क्षेत्रातील व्यक्ती यांच्यापलिकडे हिंदी साहित्य वाचलं जात नाही. मीही याला अपवाद नाही, हे इथे प्रामाणिकपणे नमूद करतो. मात्र, जे हिंदी साहित्यिक वाचले, ज्यांचं लेखन काही प्रमाणात का होईना वाचले त्यांच्यामध्ये प्रेमचंद यांचा समावेश आहे. आपल्या लेखनातून वाचकांना संवेदनशील करण्याचा मनपासून प्रयत्न करणाऱ्या प्रेमचंद यांनी माणूसपणाचा प्रचार-प्रसार केला.

लोकांना काय आवडतं हे लिहिणं म्हणजे साहित्य नव्हे, असे मानणाऱ्यांपैकी प्रेमचंद होते. जगण्यातील विसंगती, भेदभाव आणि त्यातून आलेले मानसिक ताण, दारिद्री, मनाची दुखरी बाजू, कायम गुलाम राहिलेल्या समाजाचं वास्तववादी चित्रण, हे सारं प्रेमचंद यांच्या लिखाणांचं वैशिष्ट्य.

अशा या प्रेमचंदांच्या लेखनापासून मीही वंचितच होतो. शाळेत हिंदीच्या पुस्तकात पहिला धडा प्रेमचंदाच्या गोदानमधील वगैरे असायचा. एवढाच काय तो संबंध प्रेमचंद आणि माझा. गावाकडं लायब्ररी वगैरे असली काहीच भानगड नव्हती. त्यामुळे अभ्यासाव्यतिरिक्त वाचण होत नसे. दहावीनंतर जेव्हा मुंबईत आलो तेव्हा थोडं वाचनाकडे वळलो. साठ्ये महाविद्यालयात तेव्हा (बहुतेक आताही) प्रेमचंद मोहत्सव भरत असे. मुजीब खान नावाची व्यक्ती हा सारा खटाटोप करत असे. खटाटोप अशासाठी म्हटलं कारणं प्रेमचंदांच्या कथांचं नाट्यरुपांतर करुन ते सादर करण्याचं काम मुजीब खान करत असत. विशेष म्हणजे हे नाट्य रुपांतर पाहण्यासाठी कोणतेही पैसे द्यावे लागत नसायचे. (कदाचित म्हणूनच मी प्रेमचंद महोत्सवाला आवर्जून उपस्थिती लावायचो.)

डहाणूकरमधून साठ्ये कॉलेजमध्ये बीएमएमला प्रवेश घेतला. मग काय... प्रेमचंद महोत्सव घरचा सण असल्यासारखाच. प्रेमचंद महोत्सवाला नियमितपणे हजेरी लावत गेलो. सुरुवातील हा लेखक कळायचा नाही. काहीतरी वेगळं मांडतो. विदारक सत्य मांडतो. खूपच दारिद्री अनुभवलीय या लेखकाने असं वगैरे वाटायचं. मात्र, हिच उत्सुकता कारणीभूत ठरली प्रेचंद यांचं लेखन वाचायला. मग थेट ‘गोदान’वरच ताव मारला.

मुजीब खान

गोदान, कफन, रंगभूमी वगैरे सर्व लेखन आतून-बाहेरुन हादरवून टाकणारं आहे. भारतीय समाजाचं चित्रण अत्यंत योग्य पद्धतीने प्रेमचंद यांनी रेखाटलं आहे. फार काही मी वाचलं नाही, पण जी तीन-चार पुस्तकं वाचलीत, त्यावरुन हा लेखक आंतरराष्ट्रीय दर्जाचा होता, हे निश्चितपणे सांगू शकतो. प्रेमचंद यांच्या कथांवर सत्यजित रे यांनी दोन पिक्चरही काढले होते. सतरंज के खिलाडी वगैरे. 

माझं प्रेमचंदांबद्दल आणि त्यांनी लिहिलेलं वाचन झालं, याचं कारण मुजीब खान. त्यांच्यामुळेच मी प्रेमचंद समजू शकलो. काहीप्रमाणात का होईना. आज प्रेमचंद यांच्या स्मृतीदिनाच्या निमित्ताने थोडं लिहावसं वाटलं ते लिहिलं.

आज प्रेमचंद यांचा स्मृतीदिन. सलाम प्रेमचंद साब!